عصر نو
www.asre-nou.net

زبان شعر شاملو، میانجیِ فارسی دری و فارسی امروزین

(بهانه‌ای برای یادکرد از احمد شاملو به مناسبت سالمرگ او)
Tue 25 07 2017

محسن حکیمی

Ahmad-Shamloo003.jpg
توضیح: یادداشت زیر را به درخواست خبرنگار محترم روزنامه ی «شرق» و به مناسبت سالمرگ احمد شاملو (دوم مرداد ۱۳۷۹) نوشتم. اواخر شب دوم مرداد ۱۳۹۶ سردبیر محترم شرق خبر داد که مدیر مسئولِ روزنامه گفته این مطلب «تند» است و «شرق» از چاپ آن معذور است. بنابراین، مُجازم که آن را برای رسانههای دیگر بفرستم. این کار را بیشتر با این هدف می کنم که اگر کسی نمی داند بداند کارِ سانسور و هراس نشریات داخلی ایران از شمشیر داموکلسِ توقیف و تعطیل به جایی کشیده شده که حتا مطالب معمولی از نوع این یادداشت سانسور میشود.
محسن حکیمی

رویاروییِ «چربدستانی در صنعتِ زیبامُردن» با «چیره دستانی در حرفه ی کَتبسته به مقتَل بُردن»، تقابل «یکی نه»گویان با «آری»گویان به وضع موجود و، بهطور کلی، نبرد «آفتاب» با «ظلمت»؛ از این دست است ضرباهنگ و رپرپه‌ی اشعار سیاسیِ احمد شاملو، همان نیروی محرکی که ابوالفضل بیهقی را در بهتقریب هزار سال پیش واداشت در تاریخ نامدار خود داستان بردارکردنِ حسنک وزیر را به تصویر کشد. در سرانجام این داستان است که بیهقی با درد و دریغ می‌نویسد «احمق مردا که دل درین جهان بندد! که نعمتی بدهد و زشت بازستاند» و چنین ادامه میدهد: «و حسنک قریبِ هفت سال بر دار بماند چنانکه پایه‌ایش همه فروتراشید و خشک شد چنانکه اثری نماند تا به دستور فروگرفتند و دفن کردند چنانکه کس ندانست که سرش کجاست و تن کجاست. و مادر حسنک زنی بود سخت جگرآور، چنان شنودم که دو سه ماه ازو این حدیث نهان داشتند، چون بشنید جزعی نکرد چنانکه زنان کنند، بلکه بگریست به درد چنانکه حاضران از درد وی خون گریستند، پس گفت: بزرگا مردا که این پسرم بود!...». در صف مقابل این بزرگمرد، فرومایهای چون بوسهل زوزنی قرارداشت که، به گفتهی بیهقی، «در امیر [سلطان مسعود غزنوی] میدمید که ناچار حسنک را بر دار باید کرد». شاملو نیز در شعر خویش دو سوی این رویارویی را با همان واژگان و سبک و سیاق بیهقی به تصویر میکشد. او خود را نه «عدو» بلکه «انکارِ» آریگویان به نظم موجود میداند: «ابلها مردا عدوی تو نیستم من، انکار توام». و در مقابل، خطاب به آنان که در پیکار با این نظم، «عاشقانه بر خاک» میمیرند، چنین میسراید: «دریغا شیرآهنکوه مردا که تو بودی». اما غرض از ذکر این مشابهت سیاسی ورود به بحثی دیگر است و این یادداشت را سر آن نیست که به نبرد «آفتاب» و «ظلمت» در شعر شاملو بپردازد؛ آن، حدیث دیگری است که در جای خود باید بهتفصیل و شایستگی بررسی شود. در اینجا فقط میخواهم به کوتاهی – که موظف به رعایت آن شدهام – به مثالهایی از نقش زبان شعر شاملو در زنده کردن فارسیِ دری خاصه یکی از درخشانترین نمونههای آن یعنی تاریخ بیهقی اشاره کنم.

۱- کاربرد مصدر در افعال ترکیبی یا گروهی- بیهقی: «چون به هرات رسد، او را بر آن حال نتوانیم دید». یا «و وی سوی نشابور رفت و مرا با خویشتن برد و نگذاشت رفتن». شاملو: «نگاه کن چه فروتنانه بر درگاه نجابت به خاک میشکند، رخسارهای که توفانش مسخ نیارست کرد. چه فروتنانه بر آستانه تو به خاک میافتد، آن که در کمرگاه دریا دست حلقه توانست کرد»(شعر «میلاد آن که عاشقانه بر خاک مُرد») به ترتیب به جای «نیارست بکند» و «توانست بکند»؛ «پا بر سر یأس بتواند نهاد» (شعر «فریادی و...دیگر هیچ») به جای «بتواند نهد»؛ «با ایشان چه میبایدم کرد؟»(شعر «وصل») به جای «چه باید میکردم»؛ «با چنگِ تمامیناپذیرِ تو سرودها میتوانم کرد، غم نان اگر بگذارد»(شعر «غزلی در نتوانستن») به جای «میتوانم بکنم».

۲- کاربرد «خنده زدن» به جای «خندیدن» - بیهقی: «و پوشیده خنده میزدندی که وی گزافگوی است». شاملو: «نازلی! بهار خنده زد و ارغوان شکفت»(شعر «مرگ نازلی») به جای «بهار خندید».

۳- کاربرد فعل مجهول به جای معلوم - بیهقی: «چون ماتم داشته شد رسولی فرستیم نزدیک پسر کاکو و او را استمالتی کنیم». شاملو: «دستانت آشتی است، و دوستانی که یاری میدهند تا دشمنی از یاد برده شود» به جای «تا دشمنی را از یاد ببریم».

۴- کاربرد حرفِ ربطِ «تا» به جای «که» - بیهقی: «پنج و شش ماه گذشت تا خداوند نشاطِ شراب نکرده است». شاملو: «این که بامداد او، دیری است تا شعری نسروده است»(شعر «شبانه 2» به جای «دیری است که شعری نسروده است».

۵- کاربرد «دست» به جای «نوع» یا «گونه» - بیهقی: «و آواز داد قوم خویش را که درآیید. مردی سی و چهل اندر آمدند، مُزّکی و مُعدَّل از هر دستی». شاملو: «...گنجی از آن دست که تملک خاک را و دیاران را از این سان دلپذیر کرده است!» به جای «گنجی از آن گونه که...».

۶- کاربرد قید «سخت» به جای «بس» یا «بسی» - بیهقی: «جواب که داده بودید با خداوند گفتم، سخت خوش و پسندیده آمد»، یا «و همان یک اسب داشتم و سخت تیزتک و دونده بود چنانکه هر صید که پیش من آمدی باز نرفتی». شاملو: «من مرگ را زیستهام، با آوازی غمناک، و به عمری سخت دراز و سخت فرساینده».

۷- کاربرد الفِ تأکید برای تحسین (یا تقبیح) – بیهقی: «بزرگا مردا که تو بودی»، یا «احمق مردا که دل درین جهان بندد!». شاملو: «خوشا نظربازیا که تو آغاز میکنی!»(شعر «شبانه»).

۸-کاربرد مصدر «شدن» به جای «رفتن» - بیهقی: «گفتم حالی امیر محمود از دست بشد و ترسم که کار بر شمشیر افتد». شاملو: «به نوکردنِ ماه بر بام شدم» (شعر «محاق») به جای «بر بام رفتم».

بی‌تردید، اینها فقط نمونه‌هایی از جای پای نثر تاریخ بیهقی در زبان شاعرانه‌ی شاملوست و در صورت بررسی دقیق‌تر می‌توان موارد بیشتری از کاربرد فارسی دری را در شعر شاملو نشان داد. باید گفت که زبان شعر شاملو وامدار فارسی دری است، اما همین زبان با بدعت‌ها و نوآوری‌هایی که در فارسی دری کرده به نوبه‌ی خود به واسطه‌ای برای گسترش و افزایش امکان‌ها و توانایی‌های این زبان بدل شده است، تا آن‌جا که گزاف نگفته‌ایم اگر بگوییم شعر شاملو مُهر خود را بر زبان فارسیِ امروزین کوبیده و بی‌گمان بر غنای آن افزوده است.

اول مرداد ۱۳۹۶