پیتر کلارک ـ گاردین
در سوگ دنیس جانسون دیویس، مترجم انگلیسی ادبیات عرب
ترجمه محمد جواهرکلام
Sun 23 07 2017
اشاره مترجم: دنیس جانسون دیویس که عمرش را وقف ترجمه ادبیات عرب به انگلیسی کرد، برای مترجمان ایرانی آثار ادبی عربی نامی بسیار آشناست. او اخیراً درگذشت و با درگذشت او جهان عرب و همچنین ادبیات انگلیسی یکی از مترجمان چیره دست خود را از دست داد. پیتر کلارک از نویسندگان گاردین این مقاله را در سوگ او نوشته است:
محمد جواهرکلام
در سال 1990، ادوارد سعید منتقد فلسطینی آمریکایی نوشت: «از میان همه ادبیات بزرگ جهانی، ادبیات عرب در غرب نسبتاً نامعروف و ناخوانده مانده است، در حالی که ادبیاتش خصوصاً پیوند جالبی با آن دارد. در این زمان پژوهندگان غربی اعتنایی نسبت به ادبیات نوین عرب نداشتند، و در خارج از جهان عرب تنها تعدادی انگشت شمار از سرزندگی آن ــ در شعر و داستان کوتاه، به ویژه رمان ـ آگاه بودند. بعداً وضع ادبیات عرب در ترجمه انگلیسی تغییر یافت و این نتیجه تلاشی بود که دنیس جانسون دیویس به خرج داد؛ مترجمی که اخیراً در سن 94 سالگی درگذشت.
هفت دهه کار ترجمه جانسون زمانی آغاز شد که در سال 1946 برای کار در «شورای بریتانیا» به قاهره رفت. او دوستانی در میان نویسندگان عرب یافت؛ داستانهای زیادی از نویسندگان عرب خواند و دست به کار ترجمه آنها به انگلیسی شد. این فعالیت برای او، به گفته او حالتی از «اعتیاد»، پیدا کرد، چون در قبل آن چندان پاداشی نمی‌دید. او نخست داستان، رمان، نمایشنامه و اشعار عرب را به خرج خود ترجمه کرد آنگاه در قبال دستمزدی که به زحمت خرج کاغذ و مرکب او را در می‌آورد. او در این زمان نوشت: «کجا جهان فرهنگی می‌تواند بدون مترجمان سامان بگیرد؟»
اعطای جایزه نوبل ادبی در سال 1988 به رمان نویس مصری نجیب محفوظ آگاهی نسبت به ادبیات عرب را افزایش بخشید. گفتنی است که کمیته نوبل تنها از راه ترجمه‌های انگلیسی و فرانسه به آثار محفوظ راه یافت. دنیس نخستین مترجم محفوظ، و از دهه 1940 به بعد دوست او بود. در حقیقت، او مدتهای مدید به متولیان ادبی در مصر گوشزد میکرد که قاهره نویسنده برجسته‌ای دارد.
در 1998 مجله «بانیپال» تأسیس شد. این مجله که سالانه سه شماره از آن منتشر می شد، از تمام نویسندگان معاصر بزرگ عرب ترجمه هایی دربر داشت. در سال 2007 «جایزه بین المللی داستان عرب» پی ریخته شد. هم مجله و هم جایزه با حمایت دنیس پا گرفتند و بر روی کار او برپا کرد تا حدی که نویسندگی عرب به یمن ترجمه او اکنون به صورت یک ادبیات مشهور خارجی به انگلیسی در آمده بود.
دنیس جانسون در سال 1922 در ونکوور کانادا به دنیا آمد. او فرزند یک حقوقدان ـ معلم بود و کودکی خود را در کانادا، قاهره، اوگاندا و سودان گذراند. عربی را از کودکان و دکانداران سودانی در منطقه وادی الحلفا، نزدیک مرز مصر فرا گرفت، و در 12 سالگی شخصاً به انگلستان رفت تا در مدرسه شبانه روزی مرچانت تایلور در هرتزفورد شایر درس بخواند. او اگرچه از نظر درسی چندان برجسته نبود و از نظر اجتماعی تعریفی نداشت، ولی در بازی اسکواش مهارتی به هم رساند چندان که در 14 سالگی قهرمان مدرسه شان شد. اما مدرسه برای تمرین تنها به شاگردان ارشد اجازه استفاده از زمین را می داد. مدرسه به پدر دنیس اولتیماتوم کرد: یا باید قاعده اجرا شود یا دنیس مدرسه را ترک کند. مدیر آدم سرسختی بود و دنیس ناگزیر مدرسه را ترک کرد.
در 16 سالگی در کالج سن کاترینِ، کمبریج مجالی برایش فراهم شد تا عربی بخواند و دوسال را این گونه پر کند تا بتواند به تحصیلات خود ادامه دهد. یک بار دیگر او پنج ترم را گذراند تا شرایط احراز «درجه جنگی» را احراز کند. سپس پنج سال را به کار در بخش عربی رادبو بی بی سی گذراند. در این زمان پاره ای از داستانهای کوتاه و یک رمان سرگرم کننده (با نام مستعار) و نخستین ترجمه های خود را از عربی منتشر کرد.
دوره بعد از جنگ در قاهره شاهد نخستین جلد ترجمه عربی او شد ـ مجموعه داستانی از محمود تیمور 1947 ـ [نویسنده کلاسیک سرشناس مصر]. بعد از بازگشت به انگلیس در 1949، در عین حال که به خوبی می نوشت و ترجمه میکرد، برای وکالت درس خواند که تحصیل و کارش در این رشته با توفیق قرین شد. سپس شرکتی برای ترجمه تجاری از عربی بنیاد نهاد و از آغاز دهه 1960 یک مجله ادبی عربی به نام «اصوات» (صداها) بنیاد نهاد که آن را دانشگاه لندن منتشر می کرد.
او کوشید ناشران انگلیسی را به نوشته های معاصر عربی علاقه‌مند سازد، و در سال 19680 در انتشارات دانشگاه آکسفورد یک جلد از ترجمه های خود را از داستانهای کوتاه عربی منتشر ساخت. این در حالی بود که انتشارات هاینه مان ترجمه او را از اثر نویسنده سودانی، طیّب صالح [فصل مهاجرت به شمال] در سری موفق نویسندگان آفریقایی منتشر کرد. سپس انتشارات هاینه مان از او خواست در انتشار سری مشابهی از ترجمه های نویسندگان عرب مشاورش باشد، ولی انتشار این مجموعه قرین توفیق نبود، چون برای این کتابها بازار وسیعی از خوانندگان بالقوه انگلیسی از نوشته های عربی، در شرق و غرب آفریقا وجود نداشت. از این گذشته، برای پیدا کردن مترجمان خوب نیز چالشی به وجود آمد. در واقع بیشتر این مجموعه ها را دنیس ترجمه کرد.
در اواخر دهه 1960 دنیس وظیفه تازه ای یافت، و آن ریاست رادیو در کشورهای عرب خلیج فارس بود. این در واقع ابتکار حکومت انگلیس بود، و دنیس نخستین نماینده هیئت اعزامی انگلیس در دُبی شد که از او به عنوان میانجی در مذاکرات میان حکام محلی و ماموران انگلیسی برای تأسیس امارات متحد عربی در سال 1971 نیز استفاده گردید.
در سالهای دهه 1970 و 80 به عنوان مشاور تجاری در بیروت و قاهره سرگرم کار شد و به راه اندازی و توسعه شرکتهایی کمک کرد که در کشورهای سریعاً رو به رشد خلیج فارس فعالیت می‌کردند. سرانجام در قاهره ساکن شد و آنجا به عنوان مشاور ادبیات عرب در «دانشگاه آمریکایی» بیروت مشغول به کار شد. در سالهای دهه 1960، 70 و 80 بندرت سالی می گذشت و کتاب ترجمه شده ای از او منتشر نمی‌شد: داستانهایی کوتاه از یحیی طاهر عبدالله، سلوی (سلوا) بکر، محمد البساطی، رمانی از صُنع‌الله ابراهیم، نمایشنامه‌هایی از توفیق الحکیم و اشعاری از محمود درویش.
مجموعه‌ای از داستانهای کوتاه و نمایشنامه، یک جلد از داستانهای کوتاه او، بیشتر مبتنی بر زندگی او در جهان عرب، و قصه‌هایی برای کودکان با مایه‌هایی عربی و اسلامی در همین زمان منتشر شدند.
در سال 2006 دانشگاه آمریکایی قاهره زندگینامه خودنوشت او را به عنوان «خاطرات ترجمه» منتشر کرد که نجیب محفوظ بر آن مقدمه نوشته بود. سال بعد به عنوان «شخصیت فرهنگی سال» شناخته شد و جایزه شیخ زاید را از آن خود کرد.
زندگی او سفری روحی بود. پدرش، فرزند یک کشیش آنجلیکان، آته ایست بود؛ مادرش کاتولیک بود. خود او سالیان دراز مجذوب بودیسم بود، ولی در سالهای آخر عمرش به اسلام رو آورد و نام خود را «عبدالودود» نهاد. از سر اعتقاد ودینداری نیز در ترجمه دو جلد حدیث، گفته های پیامبر همکاری کرد.
دنیس سه بار ازدواج کرد، ولی با زن سومش (عکاسی به نام پائولا)، و یک پسر از زن اول خود زندگی کرد.
به موجب وصیتش، او را در فیّوم مصر، در قطعه زمینی که خریده بود به خاک سپردند.
|
|