الهه غیز- بی بی، کیش خدای زن ترکمنهای باستان
و میراث مادرسالارانه تمدن مرو باستان
ترجمه و گردآورنده : رحیم کاکایی
Sun 23 04 2017
روستای نوخور در غرب کوپتداغ در جمهوری ترکمنستان، محل خاصی است که در آن افسانههایی که زاده شده اند، به افسانه های دیگر ترکمنی شبیه نیستند. جهان کوهستانی ویژه نوخور که با باغ های باشکوه احاطه شده اند تاریخ منحصر بفردی را بوجود آورده است.اما با این حال یک افسانهی نوخوری وجود دارد که ارتباط تنگاتنگی با دیگر افسانهها و حماسههای ترکمنستان دارد. این داستانی است درباره پریهای زیبا و شکافی است در صخره که مردم برای زیارت آن به این محل می آیند. محل زیارت غیز- بیبی نامیده میشود. غیز- بی بی، محل «مقدس» باستانی در غرب سلسله جبال کوپتداغ است و چهار ساعت راه از شهرعشق آباد فاصله دارد.
در اینجا در ارتفاع بیش ازهزار متر بالای سطح دریا در میان چنارهای بزرگ سربفلک کشیده ترکمنهای طایفه کوهستان نشین نوخور زندگی می کنند که طی سدهها فرهنگ خود ویژه خود، صنایع دستی سنتی و معماری مخصوص خود را حفظ کردهاند. نوخور در لیست رمانتیک ترین مکانهای جهان وارد شده است. مسیر این «گوشهای از بهشت»، طولانی و دشوارگذر است. اما با دیدن زیبایی این منطقه این دشواریها فراموش میشوند.هنوز هم میتوان به غار«خانه دیو»، شکافی باریک، که در عمق تاریک زمین فرو رفته است سرکشید. گفته میشود که شب هنگام در آن صداهایی مرموز و هولناک شنیده میشوند. طبق روایات و افسانهها نام نوخور از نام نوح پیامبر بر گرفته شده است.
به این مکان نُه پری زیبا از آسمان نازل شدند تا مهر، درک زیبایی و نیک دلی را به مردم بیاموزند. این پریان نزدیک شکاف کوهی که ساکنان محلی آنرا «دروازه بهشت» میدانند ظاهر شدهاند. دروازه ورود به بهشت بعنوان شکافی در صخره، بسیار طبیعی با سنگ مرمر قاب شده است. به این مکان «مقدس» نه تنها ساکنان محلی بلکه گردشگران نیز میآیند.
در اینجا بالاترین نقطه کوپتداغ «سه حلقه چاه» نامیده میشود. آنچه که جالب است، چنین نامهای «اماکن مقدس» تنها در نوخور مشاهده نمیشود. زیارتگاها، غارها و سایر اماکن «مقدس» با نام «غیز- بی بی» در سراسر ترکمنستان پراکنده شده اند. ما می توانیم با چنین مکانی در ولایت آخال و مزاری با همین نام در مرو باستان روبرو شویم. نام«غیز- بی بی» از دو بخش«غیز» - دختریا دوشیزه و«بی بی» - مادر بزرگ است، یعنی دوشیزه باکره و مادرِ مادر بزرگ (یاجده مادر بزرگ). الهه غیز- بی بی از کجا پیدا شده است ؟ هنوز پیش از ظهور زرتشت در منطقه ترکمنستان در هزاره دوم پیش از میلاد الهه زن، نماد مادر، نماد اجاق خانه، باروری و حاصلخیزی در این مکانها خوانده شد. تندیسهای کوچک زنی که در حال نشسته است یافت شده اند ، که برخی از آنها به دوره پارینه سنگی تعلق دارند. این تندیس کوچک زن نماد همزمان هم دختر معصوم و هم نماد زن خردمند- مادر بود. تندیس مشابهی از زنی در حال ایستاده با کلاه بزرگ زنانه بر سر متعلق به دوره زرتشت نیز پیدا شد.
تاریخ نگاران و هنر شناسان این کلاه تاج دار را با «بوریک»( کلاه زن) ترکمنی مقایسه می کنند. در مرغیانه (مرگوش- مرو) باستان چنین تندیسهایی توسط باستان شناسان همواره یافت می شدند. بدین ترتیب، از زمان بسیار کهن ترکمنها به غیز (دخترباکره)- بی بی (مادرِ مادربزرگ یاجده مادر بزرگ)- الهه باروری، زیبایی، نگهدارنده اجاق خانه تعظیم میکردند.
رخنه تعالیم زرتشتی بر ترکمنهای باستان
در آیین زرتشت این الهه غالبا تصور نام آناهیتا را بوجود می آورد( معنی کلمه به کلمه آن« پاکدامن، پاک» است) که تجسم زمینی ستاره ناهید است. در سرزمینهای بومی پارتها آناهیتا تحت نام نانا شناخته شده بود.لازم به یاد آوری است که تعالیم اخلاقی زرتشت نیز تاثیر عمیق خود را در فرهنگ های بعدی مردمان آسیای میانه گذاشته است. از این رو افسانهها و روایتهای نسل به نسل نقل شده، ضرب المثلها و داستانها و حماسههای ترکمنی تصویری زنده از زندگی، آداب و رسوم، نگرش ترکمنهای باستان از تاثیر این قوانین اخلاقی ارائه می دهند.
کهن ترین این یادگارها و آثار، داستانهایی درباره حیوانات و موجودات تخیلی وافسانه ای است. یکی از چنین موجودات «دیو»(اهریمن) است، که بدون شک با روح شیطانی (اهریمنی) «دیو» از اساطیر زرتشتی پیوند دارد. اما در افسانه های ترکمنی دیوها نه تنها بد نیستند بلکه خوب هستند. هیولای بد«آژدرخا»[اژدها] یک نمونه آن است.
نمونهای که در اساطیر زرتشتی بعنوان«آژی- داهاک» تصور شده موضوع و سوژه اصلی افسانه های ترکمنی، مبارزه با منبع شر و پیروزی بر آن، به روش ایده آل زرتشتی شباهت دارد. در افسانه ها صفاتی مانند دروغ گفتن، تنبلی، بیوفایی و خیانت، حرص و طمع و دزدی منع و مهربانی و نیکی، کاردوستی، عدالت، شجاعت و وفاداری ستوده میشوند. مخصوصا در این افسانهها صفات اخلاقی به پیروزشدن قهرمان یاری می رسانند. افسانههای ترکمنی خوش بینانه و عادلانه هستند و اطمینان به امکان برآورده شدن آرزوها را در انسان ایجاد میکنند.
لازم به ذکر است که هر چند قهرمان تنها به نیرو و قدرت خود امید وار است، در بسیاری افسانهها یاور وفادار او اسب است. اسب بعنوان حیوان محبوب ترکمنها با کیفیت اخلاقی، مختص به انسان ارزانی شده است. گاه سوژهای در افسانهها دیده میشود که در آن قهرمان افسانه، انسانی مولود اسب بوده است. در حماسه معروف «کؤر اوغلی» از وفاداری انسان و اسب بیکدیگر بازگو یی میشود. در سرودههای اوستا زرتشت اغلب اهورامزدا را با تقاضای دادن اسب تندرو به او خطاب می کند. ظاهرا نقش اسب در زندگی زرتشت نیز بزرگ بوده است. چنین توجهی به حیوانات در خلاقیتهای ملی، مردمی و فولکولور از قرار معلوم پژواکی از سنتهای باستانی مربوط به رفتار با حیوانات بعنوان یک توتم است. در حماسهها و افسانههای ترکمنی ایده همزیستی هماهنگ انسان با طبیعت بسیار قوی است.
به هر حال در میراث ملک پادشاهان اشکانی- شهر نسا- معبد الهه نانا وجود داشت. اسناد سده دوم پیش از میلاد سخن از نسا« آیازان (یعنی محل عبادت) معبد نانا» بمیان میاورد. محدوده بزرگ نواحی نسا که به این معبد اختصاص داشتند انباشته از تاکسنانهایی بزرگ بودند. شرابی با کیفیت عالی توسط دهقانان معبد برای نوشیدن شراب و جشن و ضیافت به افتخار الهه تامین میشد.
بیهوده نیست که اشکانیان درباره نانا با کلماتی از اوستا بعنوان«بانوی نجیب»- مادر همه دانشها- دختر بزرگ و مقتدر آرامازد (اهور امزدا- اورمزد- خدای عالی دین زرتشتی) صحبت میکردند. پس از سده ها و هزارهها ترکمنها سیمای خدایان زن باستانی را که در زیورآلات نقره ای زنان( آسیق- گوشوارهها- آداملیق و چِکِلیک(زیورآلات روی کلاه زنانه و غیره) داغدانها(آویزهای سینه) لباسها وکلاه های زنانه، حماسه ها و افسانه ها تجسم می شدند، حفظ کرده اند.
در سال 2009 درگزارش خبرگزاری روسی تاس خبری با عنوان باستان شناسان در ترکمنستان به میهن اجدادی دین زرتشتی« پی بردند» درج شد. بنا بر این گزارش، کنفرانس بین المللی در مرکز ایالت ماری (مرو) ترکمنستان بنام «مرگوش (مرو) باستان - مرکز جدید تمدن جهان» فرضیه علمی درباره ترکمنستان بمثابه زادگاه زرتشت را اعلام کرد. آنطور که سرویس مطبوعاتی دولت ترکمنستان گزارش میدهد در کنفرانس کارشناسان برجسته پانزده کشور جهان که نتایج حاصله از پژوهش گروه اعزامی باستان شناسی مرغیانه(مرگوش،مرو باستان)، با بیش از سی سال کار تحت هدایت دانشمند شناخته شده روس پروفسور ویکتور ساریانیدی ارائه کرده اند شرکت میکنند.[ ویکتور ساریانیدی باستانشناس سرشناس شوروی سابق، یونانیتبار است. وی در سال ۱۹۷۶ بقایای فرهنگ عصر برنز در صحرای قرهقوم را کشف کرد. این فرهنگ مجموعۀ باستانشناسی باختر-مرو یا تمدن آمودریا نام گرفت. ویکیپدیا]. به نظر این دانشمند، دراینجا، در خطه قره قوم(غارا غوم- ترکمنی) تمدن منحصربفرد، خودویژه و خودکفایی رونق گرفت بوده، که در زمینه درخشش و شکوه خود از دیگر تمدنهای قدیمی و پیشرو در مرکز مناسبات فرهنگی جهان باستان- بین النهرین، هند،مصر و چین دست کمی نداشته است. ساریانیدی معتقد است در طول حفریات مجموعه کاخ معبد گونور تپه ( دوهزار سال پیش از میلاد) اشیاء بسیار نفیسی کشف شد که امکان تصور خانه اجدادی نخستین دین جهانی- زرتشتی- همانا کشور مارگوش(مرگوش،مرغیانه،مرو باستان) ، دردلتای قدیمی رود مرغاب، بود را میداد.
شرکت کنندگان کنفرانس امروز از کاوشهای کاخ عظیم سلطنتی و معابد به یاد ماندنی و بزرگ آتش و آب گونورتپه دیدن می کنند. به عقیده مورخان ترکمن، در اینجا همچنین شواهد کافی جمع آوری شده اند، که روایتی را در باره آنکه ساکنان گونورتپه از هزاره دوم پیش از میلاد بیشتر آریاییها بودند تایید می کنند که رمز و راز منشاء آن گویا پیشتر غیر قابل حل بوده است.
ترکمنها از اسلام پیروی میکنند، اما باورها و اعتقادات، اعیاد ملی و مردمی، آداب و رسوم آنها در بردارنده کثرت عناصر پیش از اسلام هستند که نه تنها با بت پرستی اوغوزهای باستان، بلکه با کیش زرتشتی مرتبط اند. بنحویکه در روز قربان بایرامی- عید اسلامی قربانی کردن- در ترکمنستان مراسم روشن کردن آتش انجام میشود تا از طریق پریدن از روی آن مردم «پاک شوند».
|
|