اخلاق در چهارچوب اقتصاد
نادره مستشار
آدام اسمیت .Adam Smith 1723 –
1790
درترم اول دانشگاه ،
زمانیكه دكتر “ب. قدیری اصلی“ كتاب “اصول اقتصاد“ ، اقتباس یا تالیف !؟ شده “آدام
اسمیت“ خودرا معرفی میكرد ، دو دانشجو؛ كه بعدا هردو از دانشگاه نیزاخراج شدند، دست به اعتراض زدند. اولی خطاب به استاد
گفت :شما كه در كتابتان به انتقاد از اقتصاد سوسیالیستی می پردازید، چرا نظر چند
ماركسیست را درآنجا برای آشنایی مانیاورده اید؟، و دانشجوی دوم یعنی میرسعیدی (یادش
پایدار!، دوستی اخیرا میگفت كه همچون نامی را درلیست شهیدان مجاهد دیده است)، به انتقاد از مقدمه كتاب
پرداخت،وگفت: چرا نویسنده درآنجا شهادت امام حسین در صحرای كربلا را بدلیل كمبود
آب و تشنگی وی قید كرده است ؟؛(دررابطه با اینكه كمبود كالا خودبخود موجب افزایش قیمت
نشده و ارزش واقعی آن را نشان نمیدهد ، چون آب یا هوا با وجودیكه كالاهای ارزشمندی
هستند ولی در شرایط معمولی با قیمت بالاخرید و فروش نمی شوند) . دكتر قدیری هم كه
طبق معمول اهل بحث و مشاجره نبود، با چهره ای شاد و ساده و لب های رنگ شرابی! با
لهجه ای شمالی، در جواب انتقاد اول گفت :ایكاش وزارت علوم و اموزش عالی، یك هواپیما
در اختیار آنان میگذاشت تا سری به شوروی بزنند و ببینند كه اقتصاد سوسیالیستی چه
مشكلاتی دارد!، و در رابطه با ایراد دوم ،عذرخواهی نمود كه منظورش جریحه دارنمودن
احساسات مذهبی خوانندگان و یالوث كردن مبارزه و شهادت نبوده است، و قول داد كه در
چاپهای بعدی مقدمه كتاب را اصلاح نماید.البته هنوز كمیته و انجمن های اسلامی از
مراكز به دانشكدهها،برای پاكسازی لشكركشی نكرده بودند!. -امروز در اینجا غیراز یاد
سه خاطره از انسانهای جالب فوق ، به معرفی آدم اسمیت پرداخته میشود، چون حال كه
استراتژی سوسیالیسم را با تاكتیك سوسیال دمكراسی عوض كرده اند، مطالعه نظرات پوپر،
وبر ، كانت ، و آدام اسمیت را نیز دركنار آثار كائوتسكی و هابرماس بایدقرار داد!.
اسمیت ، فیلسوف اخلاق،و اقتصاددان ملی، را پدر
اصول علم اقتصاد و خالق آموزشهای كلاسیك درعلم اقتصاد می نامند، چون او به شرح سیستماتیك
نظریه اقتصاد لیبرالی قرن 18 پرداخت و راهبر لیبرالیسم اقتصادی و پایه گذار
اقتصادملی كلاسیك بود ؛ یعنی اوموجب ترقی و تحول علوم اقتصادی درعرب شد. بدین سبب
هورا و كف زدن های كاپیتالیسم مكتب منچستری قرن 19 كه اورا قهرمان ملی خوددانست ،
بی دلیل نبود. ازجانب دیگر تحقیقات اقتصاد عمومی او روی : ماركس، ریكاردو، و میل نیز
اثرگذاشتند. اسمیت كه فقط منافع و مزایای تحولات سرمایه داری را مد نظر داشت، در
كنار هگل یكی از آموزگاران مهم ماركس در بعضی از زمینه های تحلیل اقتصادی بود.او
تاكید خاص روی كار برای ثروت اجتماعی میكرد و میگفت كه ثروت ملی وابسته به نوع و
مقدار كار اجتماعی است.درنظر او تفكرات فلسفه اخلاق،پایه عمل اقتصادی افراد میتوانند
بشوند . وفرق او با مكتب فیزیوكراتها(حاكمیت طبیعت) در این بود كه آنها تولید و
ثروت را فقط در كاركشاورزی می دیدند. در نظر اسمیت سه عامل تولید یعنی كار، سرمایه.
و زمین باعث مزد، سود، و بهره میشوند.اوپایه گذار علم اقتصادنامیده میشود چون تحقیقاتی
پیرامون تقسیم كار، جریان مبادله، و نقش پول در نظام اقتصادی نموده است.
گرچه درتاریخ فلسفه ، فلسفه اخلاق او، یك یادداشت
ناچیز است، ولی اوروی لسینگ، هردر، كانت
، و شلر ،اثر مهمی گذاشت . غیر از قوای حسی پنجگانه ، او حس اخلاقی را نیز به آنان
اضافه كرد. در نظر او احساسات اخلاقی، طبیعی و ذاتی هستند، آنها موجب میشوند كه
انسان، نیكوكار و جمعگرا و اجتماعی بشود. تحت تاثیر نظریه اخلاق آدام اسمیت، علومی
مانند جامعه شناسی ، تاریخ اجتماعی، و اصول اقتصاد عمومی نیز تشكیل شده اند و
آنطور كه هگل میگفت ؛ایده آشتی عقل با طبیعت در جریان تاریخی، نزد روسو و اسمیت نیز
وجودداشته است.آندو از طریق كارانسانی موجب تشكیل تاریخ شده و از طرف ایده آلیسم
آلمان خصوصا هگل نیز پذیرفته شده اند.تجزیه و تحلیل سرمایه داری اسمیت بطور عینی
به نظرات تاریخ هگل نزدیك هست. چفت و لولایی میان سنت عظیم تجربه گرایی(امپریسم)
انگلیسی و افكار اجتماعی-تاریخی ایده آلیسم آلمانی خصوصا هگل وجوددارد و در انگلیس
فایده گرایان ( اوتیلیتاریسم ها) سالها متكی به جنبه های عملی اقتصادی فلسفه اسمیت
بودند.
آدام اسمیت تماس نزدیكی با نمایندگان مكتب
اقتصادی فیزیوكراتها داشت.به نظر او دولت وظایف
عمومی خیرخواهانه ای مانند دفاع، تشكیل ساختارهای بنیادین اقتصادی مانند پل
و جاده، آموزش و امنیت یا قانونگذار چهارچوب وشرایط حقوقی، سازمانی، و مؤسسه ای، میباشد
. اقتصاد ملی كلاسیك او، شاخه علمی آموزشی اقتصاد است،آن بخشی از علوم بیشمار
اقتصادی است كه میتوانند شامل تئوری سیاست اقتصادی باشد . آن در قرن بیست با
بكارگرفتن ریاضیات، وسعت یافت . نظریه رفاه، نظریه درآمد، نظریه اشتغال، نظریه تصمیم
و ریسك، نظریه رقابت ، از جمله شاخه های آن هستند . نظرات آدام اسمیت نه تنها در میان
سرمایه داران آمریكا بلكه در میان سوسیال دمكرات های اروپا خصوصا در نظریه
بازارآزاد “اجتماعی“ مورد استفاده قرار گرفتند.
آدام اسمیت بین سالهای 1723 تا 1790 در انگلیس
زندگی نمود.پدرش قاضی و یكی از كارمندان ارشد نظام سلطنتی بریتانیا بود . درنوجوانی
وی به تحصیل فلسفه اخلاق، علوم ادبی، لغت و زبانهای كلاسیك، ریاضیات،فیزیك، فلسفه
پرداخت . مشوق ، معلم و دوست او ، داوید هیوم مشهور بود. وی سالها استاد و معلم
خصوصی در منطق، فلسفه اخلاق، آئین سخنوری، و ادبیات انگلیسی بود. او با دانشنامه
نویسانی مانند دیدرو، ولتر ، و دالامبر شخصا درفرانسه آشناگردید. از جمله آثار او
: نظریه احساسات اخلاقی ، و كتاب قطور هزار صفحه ای “ رفاه و ثروت ملل “ هستند.
