علی ميرفطروس
مصدّق ؛
ممكنات و محدوديـّت‌های يك «دموكرات»!
- عصر ما ، عصر فروپاشی نظام های ايدئولوژيك و فروريختن ديوارهای بلند ِ توهّمات ِ
ديرينه است. عصری كه نسبيـّت گرائی و چند بُعدی ديدن حوادث و شخصیت های تاريخی، بيش
از پيش ارزشی عام می يابند.
- دكتر مصدّق ـ به عنوان يكی از برجسته ترين نمايندگان جنبش مشروطه خواهی، ميراث خوار ِ
كمبودها، ضعف ها و محدوديـّت های تاريخی جنبش مشروطيـّت نيز بود.
*
* *
اشاره :
مقالهء حاضر؛ پاسخ به نقدی است
درروزنامهء اعتماد(چاپ ایران )که متآ سّفانه مسئولین روزنامه، بخاطر «محذورات»ی،
از چاپ آن«پرهیز»کرده اند !
* * *
در روزنامهء اعتماد (۸ آذرماه ۸۶)
نقدی منتشر شده كه در آن، نويسندهء محترم
به كتاب در دست انتشار من _ «دكتر محمّد مصدّق؛ آسيب
شناسی يك
شكست» ـ نيز اشاراتی كرده است. از آن جائي كه منتقد محترم از يك كتاب ۴۰۰ صفحه
ای فقط به
بخش هائی از آن دسترسی داشته، طبيعی
است كه فاقد آگاهی و اِشراف كامل نسبت به نظرات من بوده و لذا نقد وی با داوری های
نادرست همراه می باشد. از اين رو، توضيحات زير را لازم و ضروری می دانم:
نويسندهء محترم بسيار نگران و
شگفت زده است كه بسياری از شخصيـّ تها «كه در زمانی در قُلّهء رفيع ارزش قرار
داشته اند، اينك به ناگاه در مسير حضيض قرار می گيرند و حتّی تا مرحلهء يك ضد ارزش
نزول می كنند».
منتقد محترم فراموش كرده كه ارزش
ها و شخصيـّت ها مقولاتی هستند نسبی و تاريخی كه چه بسا در گذر ِ نسل ها و فصل ها
دچار تغيير و تحـّول می گردند. در جهان معاصر، ما ـ خود ـ شاهد بوده ايم كه چه
ارزش ها و شخصيـّت های فريبائی در قضاوت تاريخ دچار تغيير و تنزّل شده اند كه
آخرين آن ها، استالين،کاسترو و حتّی چه گوارا و... می باشند!
به نظر من، دكتر محّمد مصّدق،
پُل انتقال يا ارتباط تجربيـّات تاريخی ملّت ما از انقلاب مشروطيـّت به انقلاب
اسلامی است، هم از اين روست كه «آسيب شناسی يك شكست» ـ در واقع ـ آسيب شناسی تاريخ
معاصر ماست. اين كتاب، تحليلی است از چرائی شكستِ تاريخی ما در استقرار آزادی و
دموكراسی از انقلاب مشروطيـّت تا انقلاب اسلامی.
منتقد محترم در بررسی شخصيـّت و
كارنامهء سياسی دكتر مصدّق، اساس داوری های خود را بر چند پيشفرض بی پايه بنا
نهاده و از همين رو «تا ثريّا رفته است ديوار كج!» از جمله اين كه وی، فقدان
دموكراسی از انقلاب مشروطيـّت تاكنون (به استثنای دورهء مصدّق!!!) را علّت العلل
«درد ِ مُزمن تاريخی ايران» قلمداد كرده است در حالي كه می دانيم كه استقرار
دموكراسی به زمينه ها و مقدّماتی نياز دارد
كه در تمامت دوران مشروطيـّت تا انقلاب اسلامی، جامعهء ايران فاقد آن ها بود. به
عبارت ديگر: دموكراسی، همزاد و همراه ساختار اقتصادی ـ اجتماعی معيـّنی است به نام
سرمايه داری (بورژوازی). اين كه برخی از
متفكّران غربی، «بورژوازی را برابر ِ
دموكراسی» دانسته اند، بيانگر اهميـّت و
ضرورت اين ساختار اقتصادی ـ اجتماعی در وصول و حصول به دموكراسی می باشد. لذا در
فقدان طبقات نوين اجتماعی و خصوصاً درنبودِ طبقــهء متوسّط شهری، پيدايش و رشد
دموكراسی در ايران ـ اساساً ـ محال و غیرممکن بود، هم از اين روست كه من با نظر
دكتر ماشاالله آجودانی و دوستان ديگر ـ مبنی بر اينكه «روشنفكران عصر مشروطيـّت،
آزادی و دموكراسی را در پای نهال استقلال قربانی كرده اند»، موافق نيستم چرا كه با
آن ساختار روستائی يا ايلی ـ قبيله ای، تحقّق آزادی و دموكراسی در ايران ـ اساساً
ـ محال و غيرممكن بود.
منتقد در مقالــهء خود تأكيد كرده «كه انتخاب دكتر
مصّدق به عنوان «مرد ِ سال» از سوی مطبوعات غربی (؟!) را میتوان با واقعبيني و تسلّط دستگاه سياست خارجی او به
حقوق بينالملل تفسير كرد»... گويا اشارهء
منتقد محترم از «مطبوعات غربی» تنها، نشريــهء معروف «تايم» است، امّا برخلاف نظر
منتقد و باورهای رايج، مقالـهء «تايم» نه تنها در ستايش از دكتر مصّدق نيست
بلكه عميقاً در جهت طنز و تمسخر و تحقير ِ شخصيـّت دكتر مصّدق بوده است و شگفت
است كه پس از گذشت 55 سال هيچ يك از«دوست خواه»ها و دوستداران صديق مصّدق تاكنون
به اين «واقعيـّت تلخ» اشاره ای نكردهاند! [۱] گفتنی است که آدولف هیتلر(در۱۹۳۸)،استالین(
در ۱۹۳۹ و۱۹۴۲) و آیت اللّه خمینی(در ۱۹۷۹)
نیز ازسوی مجلّهء «تایم » به عنوان «مردان ِ سال» برگزیده شده بودند!
علاوه بر اين باور ِ نادرست،
بايد به باور ِ نادرست و «غلط مشهور ِ» ديگری نيز اشاره كرد:
در بيشتر تحقيقات موجود ـ در بارهء سقوط دولت دكتر مصّدق ـ نام واقعی
عمليـّات سازمان سيا را «آژاكس» (AJAX) ذكر كرده
و هدف اساسی اين طرح را مخدوش نموده اند در حالي كه نام واقعی و كامل طرح سازمان
سيا، «ت.پ. آژاكس» (T.P. AJAX) بوده
است. پيشوند «T.P.» اشارهء اختصاری به حزب توده (Tudeh Party) و AJAX نيز نام
رايج ِ يك مادهء پاك كنندهء مشهور خانگی بود كه هنوز نيز رايج است. بدين ترتيب: با
توجه به فضای جنگ سرد و قدرت نمائی های توانمند حزب توده در آن عصر، هدف اساسی طرح
سازمان سيا (T.P. AJAX): «پاكسازی ايران از حزب توده»
بود.
در بارهء «سياست، يعنی هنر ِ
تحقّق ِ ممكنات» نيز منتقد محترم درك نادرستی از سخنانم ارائه داده است. در
اين باره و در پيوند با سياست مصّدق در حلّ مسألـهء نفت، دكتر محمّد علی موحّد (
با وجود ارادت و احترام فوق العاده نسبت به دكتر مصّدق) می نويسد:
«اينك پس از گذشت ساليان
دراز ـ كه شور و التهاب شگفتِ آن روزها فراموش گشته است ـ در يك نگرش منطقی و واقع
بينانه، به نظر م یرسد كه دكتر مصّدق در تيرماه ۱۳۳۱، بهترين موقع، و هم بهترين
دستاويز را برای كنارجوئی انتخاب كرده بود. در آن زمان، هنوز سرطان نفاق و شقاق پنجه
در پيكر نهضت ملّی ايران، محكم نكرده بود. هنوز حرمت و اعتبار دكتر مصّدق و آيت الله
كاشانی لطمه نخورده بود. در آن شرايط، هر راه حلّی برای مسئلــهء نفت در برابر
جانشين مصّدق می گذاشتند، مُسلّماً از آنچه در آخرِ كار ايران را مجبور به قبول آن
كردند، بهتر بود» [۲]
خليل ملكی ـ
انديشمندترين، صديق ترين و شريف ترين يار وفادار دكتر مصّدق ـ يازده ماه قبل از
وقايع ۲۸ مرداد ۳۲،در اشاره به«سازش ناپذیری» دکتر مصدّق در حلّ ِ مسئله ء نفت
،يادآور شده بود:
« رهبری زمانی واقع بين
است كه اوّلاً تابع احساسات نباشد، نيـروهای فعـّال و ذخيرهء خود را بتواند خوب
حساب و برآورد كند و نيروهای رقيب يا دشمن را نيز آن طوری كه هست، حساب كند و هيچ
اقدام بی موردی كه نتيجه اش حتماً شكست است، به عمل نياورد.
ثانياً: رهبری واقع بين
بايد تقاضاها و خواسته های خود را نيز نه مطابق آخرين و بالاترين آمال و آرزوها،
بلكه متناسب با نيروی خويش و نيروی دشمن در دستور روز قرار دهد... رهبری واقع بين
در هدف و ايدئولوژی نبايد سازشكار باشد، امّا در سياستِ روز، «سازشكاری» برای
رسيدن به قسمتی از هدف های اعلام شده نه تنها مجاز، بلكه ضروری است... بدور
انداختن شعار ِ «يا همه چيز يا هيچ چيز» ضروری است. (زيـرا) دنيای ما، دنيای نسبی
است، بايد در مراحل چند به هدف نزديك شويم... به اميد ايده آل مطلق ِ «همه چيز يا
هيچ چيز»، همه چيز را از دست دادن اگر هم ارزش اخلاقی داشته باشد، ارزش سياسی و
اجتماعی ندارد». [۳]
ملكی در روز ۳۱ تير ماه ۱۳۳۲ ـ
حدود يك ماه پيش از وقايع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
در جلسه ای در خانــهء مصّدق، شجاعانه و صميمانه به مصّدق گفت:
ـ «آقای مصّدق! اين راهی كه شما
می رويد به جهـّنم است، ولی ما تا جهـنم هم بدنبال شما خواهيم آمد!» [۴]
در«جمع بندی» ِ منتشرنشدهء پایان
کتابِ «آسیب شناسی یک شکست»با عنوانِ «اگر
كودتای ۲۸ مرداد نبود!» یادآور شده ام:
در عرصــهء تاريخ و تحقيق، هرچند
كه «اگر»ها ارزش و اعتباری ندارند، امّا بسياری چنين وانمود می كنند كه: اگر
كودتای ۲۸ مرداد ۳۲ نمیبود، ايران ـ به رهبری دكتر محمّد مصدّق ـ می توانست به
شاهراه ترقّی ، استقلال و آزادی، دموكراسی و جامعهء مدنی نائل آيد و...
چنين اعتقادی، گذشته از اين كه
ناشی از نوعی «اراده گرائی» است، با عملكردها و كارنامــهء دو سالــهء حكومت مصدّق
نيز ـ چنانكه دیده ايم ـ همخوانی ندارد.
دكتر محمّد علی موحّد و دكتر همایون
كاتوزيان ـ كه اخلاص و علاقــهء عميقی به دكتر مصدّق دارند و تحقيقات و مقالات
ارزشمندی در بارهء سياست و قدرت در عصر دكتر مصدّق منتشر كرده اند- به مشكلات اساسی دکتر مصدّق در تحقّق اين
آرمانها اشاره نموده اند[۵].
دكتر مصدّق ـ به عنوان يكی از برجسته ترين نمايندگان جنبش مشروطه خواهی،
ميراث خوار ِ كمبودها، ضعف ها و
محدوديـّت های تاريخی جنبش مشروطيـّت نيز بود:
ـ جنبشي كه دكتر مصدّق رهبر آن
بود ـ همانند جنبش مشروطيـّت ـ يك جنبش شهری و اساساً روشنفكری بود، ضمن اين كه
زنان ِ شهرها نيز در آن هيچ رأی و جايگاهی نداشتند.
ـ ادغام اقتصاد روستائی در
اقتصاد شهری، فقدان يك ساختار مدرن اجتماعی و نيز ادغام شعارها و آرمان های عرفی و
ملّی با مفاهيم اسلامی و در نتيجه: پيوند و اتّحاد دكتر مصدّق با محافل ُسنّتی
بازار و روحانيـّت شيعه (آيت الله كاشانی و فدائيان اسلام) جنبه ها لائيك و
ترقيخواهانـهء آرمان های مصدّق را مخدوش و محدود می كرد. در واقع، از اين زمان است
كه ما شاهد ظهور جريانی بنام «ملّی ـ مذهبی» هستيم.
ـ سلطـهء ايدئولوژی انقلابی حزب
توده ـ كه خواهان استقرار «جمهوری دموكراتيك» به سبك آلمان شرقی بود ـ و تضادّ آن
با آرمانهای اصلاح طلبانه و مشروطه خواهانـهء دكتر مصدّق، جامعـهء ايران را از
حركت های آرام و بسترسازی های فرهنگی ـ سياسی بازداشت و باعث عصبيـّت ها، كشاكش ها
وکشمکش های گسترده گرديد.
- استقرار آزادی، دموكراسی و
جامعـهء مدنی، نيازمند مقدّمات و زمينه هائی ست كه فقدان هريك از آن ها، دستيابی
به آزادی و دموكراسی را غيرممكن يا بسيار دشوار خواهد ساخت. اين كه در تمامت دوران
مشروطيـّت و مصدّق، مشروطه خواهان ما به استبداد گرويدند، آزاديخواهان ما آزادی
ديگران را پايمال كردند و حاميان و مدعيـّان حكومت قانون، بی قانونی ها نمودند،
ناشی از اين كمبودها يا نشانهء اين دشواری هاست. رشد و گسترش ِایدئولـوژی های
خونفشان ِانقلابی(چه دینی،چه لنینی) و مخالفت آن ها باساختارهای بورژوازی،استقرار
دموکراسی و جامعهء مدنی درایران را باموانع و مشکلاتِ بیشتری روبرو ساخت.
ـ بدين ترتيب: ناكامی روشنفكران
عصر مشروطيـّت يا شكست دكتر محمّد مصدّق می تواند طبيعی ترين نتيجـهء ساختار
نامناسب اجتماعی باشد. به عبارت ديگر: با چنان سطحی از رشد و توسعـهء اجتماعی، نه
رضاشاه، نه قوام السلطنه، نه مصدّق و نه محمّد رضاشاه ـ هيچ يك ـ نمی توانستند
حامل آزادی و دموكراسی باشند. بعنوان مثال: می دانیم که پس از سقوط رضاشاه (یعنی
از شهریور ۱۳۲۰ تا ۲۸ مرداد ۳۲)، به مدت ۱۲ سال، به قول دوست و دشمن، آزادی و
دموکراسی سیاسی (و خصوصاً آزادی قلم و بیان و مطبوعات) در ایران وجود داشت اما
روشنفکران و رهبران ما نتوانستند از آزادی های سیاسی موجود، استفاده درست و شایسته
ای کنند. نگاهی به نشريـّات رنگارنگ حزب توده و مقالات روزنامه نگاران معروفی
مانند محمّد مسعود، كريم پور شيرازی و
حتّی دكتر حسين فاطمی (وزير امور خارجه و سخنگوی دولت مصدّق) نشان می دهد
كه روشنفكران و روزنامه نگاران آن زمان، هتّاكی، پرونده سازی، و توهين و تهديد
مخالفان سياسی شان را جايگزين ِ ادب، انصاف و اخلاق روزنامه نگاری كرده بودند.
طبيعی است كه در جامعه ای كه احساسات، عصبيـّت و عواطف سياسی، عقل
و انديشـهء سالم را مضروب می كنند، آن گونه مقالات و جنجال های به اصطلاح سياسی،
لطمات فراوانی برفضای سیاسی جامعــهء ايران وارد می ساختند.
- فلسفه و عملكرد سياسی دكتر
محمّد مصدّق ـ چنان كه ديده ايم ـ با آن چه كه امروزه به «ليبراليسم» يا
«دموكراتيسم» معروف است، تفاوت آشكار داشت، او نه نمايندهء «ليبراليسم» بلكه
نمايندهء پوپوليسم سياسی ِ يك «جامعــهء
توده وار» (( société de masse بود و لذا، عملكردهايش با ضروريـّات
و ملزومات يك «جامعــهء مدنی» (Société civile)
فاصلــهء فراوان داشت.
ـ تراژدی تكرار يا بازتوليد
خودكامگی و استبداد سياسی در كشورهای خاورميانه (خصوصاً در كشورهای اسلامی) ناشی
از فقدان رشد مناسبات سرمايه داری، عدم توسعــهء ملّی و تجدّد اجتماعی و نيز ناشی
از فقدان رشد و گسترش طبقـهء متوسّط مدرن شهری در اين كشورهاست، چرا كه طبقهء
متوسّط مدرن شهری، تنها ضامن استقرار، پايداری و تداوم آزادی و دموكراسی است.
ـ رويدادها و تحـّولات سياسی در
ايران معاصر ـ از انقلاب مشروطيـّت تا دوران مصدّق و انقلاب اسلامی ـ نشان می دهند
كه برخلاف نظر «مُستشارالدوله»، مشكل جامعـهء ما «يك كلمه» (يعنی قانون) نيست،
بلكه مشكل اساسی جامعـهء ما يك مشكل معرفتی و فرهنگی است و به همين اعتبار،
نيازمند يك پيكار درونی، تاريخی و دراز مدّت است. این که عموم روشنفکران برجستهء
عصر مشروطیت و دوران رضاشاه ،اساساًََ به مهندسی ِ اجتماعی (به تعبیرپوپر ) و
بسترسازی های فرهنگی توجّه داشته و از
دموکراسی سخنی نگفته اند، ناشی از شناخت آنان از محدودیت ها و مُمکنات ِ تاریخی و
آگاهی از ضرورت ها و ظرفیت ها ی جامعهء ایران بود.
* * *
ناكامی ها و شكست های متعّدد ما در استقرار آزادی و دموكراسی، بايد ما را از
افسانه سازی ها و ساده انگاری های نظری باز دارد.
عصر ما، عصر فروپاشی نظام های ايدئولوژيك و فروريختن
ديوارهای بلند ِ توهّمات ِ ديرينه
است. عصری كه نسبيـّت گرائی و چند بُعدی ديدن حوادث و شخصیت های تاريخی،
بيش از پيش ارزشی عام می يابند و روشنفكر و روشنفكری ـ ابتداء ـ با شك كردن در
«حقايق بديهی» آغاز می شود...
آيندگان به تكرار دوبارهء
اشتباهات ما نخواهند پرداخت، به اين شرط كه ما ـ اكنونيان ـ رو در رو با تاريخ،
گذشته و حال را از چنگ تفسيرهای انحصاری يا ايدئولوژيك آزاد كنيم! [۶]
چنيــن بــاد!
info@mirfetros.com
پانویس ها :
۱ ـ نگاه كنيد به :
,
pp1-9 Time, 7 January 1952
http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,815775,00.html
برای ترجمــهء كامل و دقيق مقالــهء «تايم» نگاه كنيد به:
فصلنامـهء ايرانشناسی، چاپ آمريكا، شمارهء ۱، بهار ۱۳۸۵، صص۱۵۴-۱۶۹.
۲ - موحـّد،خواب آشفتهء نفت، ج۱، ص ۵۰۸
۳ - ماهنامـهء علم و زندگی، شماره ۷7، شهريور ۱۳۳۱، چاپ شده در: خليل ملكی، نهضت ملی ايران و عدالت اجتماعی (مجموعه مقالات) به كوشش
عبدالله برهان، صص ۱۵۰ـ ۱۵۲.
۴ - خاطرات سياسی خليل ملكی، با مقدمــهء محـّمد علی كاتوزيان، ص ۱۰۴.
۵ـ موحّد، ج۲، ص۸۷۰؛ كاتوزيان، مصدِق و
كودتا، صص۳۸-۳۹
۶ - علی ميــرفطروس، رو در رو با
تاريخ، ص۷.
