فراز و فرود یك جریان ادبی

سارا ارمنی

اكسپرسیونیسم . Expressionismus

از جمله بازماندگان سبك اكسپرسیونیستی كه بنام و مشهوریتی فراموش نشدنی رسیدند،میتوان از : برشت ، بوشنر، كافكا، دوبلین، بن ، هاینریش مان ، و جویس ، نام برد .آنها یا مدتی هوادار این جریان ادبی-هنری بودند و یا اینكه آثاری در این سبك ازخودبجای گذاشتند.

ولی شش تن از آنان بنامهای : تراكل، اشترام ، زورگر ، مارك، اشتادله، و لیشتن اشتاین ، به سبب شور وطن پرستی، در حین جنگ جهانی اول كشته شدند .

با بقدرت رسیدن فاشیسم ، پنج تن دیگر آنان بنامهای : س.اینشتین ، كلور ، تولر ، وایس، ولفن اشتاین، بدلیل فشارهای سیاسی- اجتماعیی. دست به خودكشی زدند.

و حداقل دو تن دیگر از آنان در بازداشتگاههای اجباری نازیسم، بنامهای : موهزام ، و كورنفلد، بقتل رسیدند. دو تن دیگر بنامهای : سرنر، و فون حدیث، تا زمان پایان جنگ جهانی دوم، در اسارت نازیها بودند.

وبخش مهمی از یهودیان آلمانی زبان این جریان، دست به مهاجرت و فرار زدند.

گ.بن ، یكی از مشهورترین شاعران این جریان، مدتی هوادار فاشیسم شد و توانست به شغل پزشكی خودادامه دهد. منتقدین چپ مدعی هستند كه گروهی دیگر كه نتوانستند مانند : برشت ، هاینریش مان، و ر.بشر، راهی بسوی پرولتاریای انقلابی بیابند، به بن بست رسیدند و گوشه گیر شدند.

گروهی دیگر هم با هدف: سیاسی نمودن هنر – و استتیك نمودن سیاست – به فكر تشكیل یك جمهوری آنارشیستی شاعران، افتادند – و در نوامبر سال 1918، به تقلید از انقلاب اكتبر شوروی، در جنوب آلمان، اعلان حكومت جمهوری اتوپیستی، خود را نمودند. ولی بعد از چند ماه به سبب حمله ناسیونالیسم و فاشیسم، شكست خوردند .

آنان خلاف ماركسیستها، پرولتاریا را قطب مقابل بورژوازی، معرفی نكردند- بلكه خواستند با كمك قشر و صنف ناسازمان یافته پنجم ! ، یعنی : روشنفكران ، هنرمندان، بی خانمان ها، فواحش، و مجرمین ، قدرت را حفظ نمایند.

واژه اكسپرسیونیسم درزبان لاتین به معنی : هنر بیان ، است .اوج سالهای شكفتگی این جریان ادبی-هنری را بین سالهای 1910 – 1925 بحساب می آورند. آنان برای انجام انقلاب سیاسی-اجتماعی، خواننده و مردم را به انقلاب فكری دعوت كردند و مدعی شدند كه با زوال جامعه و جهان كهن، دنیایی نو بوجود خواهد آمد. مورخین سیراندیشه فرهنگی، ریشه اكپرسیونیسم را درآثار گذشته : استریندبرگ، داستایوسكی، ویتمن ، و سمبولیسم فرانسوی می بینند. كه بدلیل بحرانهای درونی و روانی انسان پیش از جنگ جهانی اول، بوجود آمد. اكپرسیونیستها كوشیدند به بهانه دفاع از حقوق فرد و آزادی شخصی، به مبارزه با: انسان مكانیكی جامعه صنعتی، تمدن شهرهای انبوه صنعت زده، ساختارهای اتوریته بورژوایی ، فرهنگ پادشاهی ویلهلمی آلمان. مكانیكی شدن زندگی بوروكراتیك، اتوریته دولت و خانواده، علم و فن زده گی زندگی، تسلط رسانه های جمعی وابسته. عقل زده گی و نظم گرایی اجباری انسان و جامعه، بپردازند.

گروهی دیگر، علت وجود جریان اكسپرسیونیسم را رقابتی میدانند با : تبلیغات رنگین خیابانی كالاهای مصرفی، مغزشویی رسانه های جمعی سرمایه داری، ترس و بیگانگی انسان در شهرهای بزرگ و بدون مسافرخانه!، رونق فن و صنعت حمل و نقل و تحرك، مخالفت احساسی-فكری با مكاتب رقیب مانند: ناتورالیسم، امپرسیونیسم، سمبولیسم، و رمانتیسم نو. اكپرسیونیستها، خودرا ضد واقعگرایی ناتورالیستی و عكس برداری و فتوكپی ظاهری امپرسیونیستی، توصیف روانشناسانه، و بررسی علت و معلولی حوادث و واقعیات، معرفی نمودند. گروه دیگری دلیل رشد آنان را: اعتراض به اتوریته صنعت، مبارزه نسل ها، جهانی شدن امپریالیسم، احساس خطرپایان جهان و انسان. بشمار می آورند. شاید به این سبب بخشی از اكسپرسیونیستها به عرفان و عالم خلسه پناه برد .

پاره ای دیگر از صاحب نظران چپ ،این جریان را اعتراضی میدانند درآغاز قرن بیستم علیه بورژوازی، بی عدالتی اجتماعی، روابط غیردمكراتیك سیاسی، بیگانگی فرهنگی، بی محتوایی فرهنگ رسمی حاكم دولتی- كه از موضعی غالبن آنارشیستی به انتقاد اجتماعی و سیاسی می پردازد، انتقاد و خشمی كه نتوانست توده ای شود و میان روشنفكران چپ محدود ماند. گروهی دیگر آنرا اعتراضی رمانتیك در برابرسرمایه داری به حساب می آورد. انتقاد و مخالفت سطحی و صوری اكسپرسیونیستها را در آنجا می بینند كه مثلن گرچه ضد جنگ بودند، ولی به علل جنگ طلبی امپریالسم نمی پرداختند، یا اینكه اكپرسیونیسم را جریانی خرده بورژوایی در تمام زمینه های هنری و ادبی می نامند كه در دوره گذر بسوی سرمایه داری انحصاری بوجود آمد، یا خشم انقلابی روشنفكرانه كه ضد فرم های ایستای: امپرسیونیستی و ناتورالیستی بود . با این وجود چند تن از نمایندگان ادبیات و هنر انقلابی-كارگری، مانند برشت ، ر.بشر، و ه.مان، از آن بیرون زدند. منتقدین چپ این ادعا را كه جریان اكسپرسیونیستی، همان شكل رئالیسم سوسیالیستی زبان و ادبیات آلمانی است، را قاطعانه رد میكنند و خوشحالند كه اكسپرسیونیسم، سرانجام از طریق نوعی “رئالیسم انتقادی“ به كنار زده شد. نزدیكی جهان اكسپرسیونیستی به فلسفه زندگی اگزیستنسیالیستی، امروزه غیر قابل انكار است .

مرحله اول ادبیات اكپرسیونیسم با ژانر شعر بین سالهای 1910-1914 آغاز شد.مشهورترین شاعر آن، گاتفرید بن، و داستان نویس آن ، كافكا به : تنهایی ، بیچاره گی ، زوال ، آواره گی، بی هدفی ، و افسرده گی، انسان غربی پرداختند.در درام های برشت ما شاهد انتقاد اجتماعی میشویم . هاینریش مان، با رمانهای انتقادی خود به مشهوریت جهانی رسید. ر. بشر ، بسوی رئالیسم سوسیالیستی، استالینیسم، و طبقه كارگر رفت. شاعران آلمانی زبان، یهودی تبار این مكتب، به موضوعات مذهبی و عرفانی پرداختند.

مكتب اكسپرسیونیسم پیش از اینكه درمكتب دادائیسم حل شود، كوشید تا برای نجات خود از تئوری نیهیلیستی نیچه، نظریه نسبیت انیشتین، عقاید هدفمندی تاریخ لسینگ، و فلسفه شكاكی واهینگر، كمك بگیرد. انتقادات مرحله ای اكسپر سیونیستها از عقل گرایی و تمدن صنعتی باعث شد كه در بحث های اكسپرسیونیستی سال 1937 و با اشاره به موضع گیری سیاسی بن، به آنان تهمت شبه فاشیستی بزنند، گرچه نازیها در دوران حكومت خود شدیدا از اشاعه هنر و ادبیات “بی ریشه“ اكپرسیونیستی ممانعت نمودند. امروزه آثار اكسپرسیونیستی : تراكل، دوبلین، بن ، و هایم ، بخشی مهم از ادبیات آلمانی بشمار میرود.

اكسپرسیونیست های ادبی رامیتوان بخشی از ادبیات مدرن غرب بشمار آورد، و گرچه آنان پروسه مدرنیته را از نظر فرم و محتوا در خود هظم نمودند و لی همزمان به انتقاد از آن نیز پرداختند. دادائیسم هم گرچه سالها به تمسخر آن پرداخت ولی سرانجام وارث اكسپرسیونیسم شد. اكسپرسیونیست ها درآغاز ادعای انقلابی نمودن فرم های ادبی و هنری را داشتند و گرچه دارای : بنگاه نشر، جاپخانه، كتابفروشی، كلوپ، محفل، مجلات، كافه، و رسانه خود بودند، اغلب مورد سانسور و تعقیب نیز قرار میگرفتند. آنها برای ابراز هیجان احساسات شخصی، گاهی از ساده و تلگراف نویسی، واژه سازی خودسرانه، و مخالفت با منطق زبانی، و انفجار فرم های استتیك ادبی گذشته، استفاده می نمودند. در سال 1919 یك مجموعه شعر اكسپرسیونیستی با عنوان “ سقوط و زوال بشریت“ منتشر گردید. اكسپرسونیستها در داستان و نوول نویسی ،از فرم كوتاه نویسی استفاده می كردند.