مسعود
نقره کار
" دانشنامه ایرانیکا "
غیر
سیاسی و بی طرف ؟!
"در پی شب نشینی هایی که
دوستداران ادامه انتشار دانشنامه ایرانیکا
در لندن و شش
شهر آمریکا برگزار کردند، شب نشینی باشکوه دیگری
در ژنو برگزار
شد.... اردشیر زاهدی، وزیر پیشین امور خارجه و آخرین
سفیر شاه در
آمریکا از جمله شرکت کنندگان در این مراسم بود و ......( رادیو فردا , ۵ نوامبر ۲۰۰۶) "
تاریخ سیاسی
ایران, به ویژه در صد سال اخیر, شاهد سوء استفاده های رنگارنگ سیاست مداران و
سیاست بازان از پدیده ی فرهنگ و مظاهر گوناگون آن بوده است . تشکل سازی های فرهنگی
وهنری, و یا نفوذ در تشکل ها و حرکت های
فرهنگی و هنری در راستای بهره برداری های حکومتی, حزبی و سازمانی نمونه ای از
این سوء استفاده هاست. نه فقط حکومت گران
و احزاب و سازمان های وابسته به آن ها ,حتی مخالفان حکومت ها نیزدر این راه فعال و
پر کار بوده اند. در این میان اگر چه چپ گرایان خبرگان تشکل سازی و بهره برداری
های مورد اشاره بوده اند اما ملیون و راست گرایان نیز در این عرصه از قافله عقب
نمانده اند.
این ها فقط چند نمونه ی نه چندان قدیمی ازاین نوع سوءاستفاده
هاست:
" جمعیت فرهنگ رشت "
پوششی برای کارهای سیاسی اعضای " جزب کمونیست ایران" شد. تشکل فرهنگی
" سازمان پرورش افکار" در زمان رضا شاه شعار" چه فرمان یزدان چه فرمان شاه" سر لوحه تلاش های
باصطلاح" فرهنگی" اش بود. حزب توده ایران و قوام بر آن بودند"
نخستین گنکره نویسندگان ایران " ( تیر ماه ۱۳۲۵) را هر کدام به نام خود ثبت و
ضبط کنند. انجمن قلم ایران و تلاش برای برگزاری" کنگره جهانی شاعران و
نویسندگان " در سال ۱۳۴۶توشیح تبلیغاتی فرهنگ دوستی و فرهنگ پروری دربار, به
ویژه فرح دیبا و مشاوران ریز و درشت فرهنگی اش را بر خود داشت. کانون نویسندگان
ایران نزدیک به چهار دهه بخشی از انرژی
اش صرف جدال و مقاومت در این راستا شد تا حزب توده ایران, سازمان چریک های فدایی
خلق و... ازاین تشکل مستقل و دموکراتیک
بهره برداری حزبی و سازمانی نکنند. حزب توده ایران سرانجام تشکل فرهنگی و هنری دست سازش " شورای
نویسندگان و هنرمندان ایران" را راه اندازی کرد . حزب الهی ها به سال ۱۳۷۸"انجمن قلم ایران" را با هدف
" دفاع از آزادی بیان و اندیشه در چارچوب اسلام و..." راه انداختند و اهل قلم حکومتی در آن گرد آمدند و......
درخارج کشور
نیز در بر همان پاشنه می چرخید و می چرخد. سوء استفاده های سیاسی و سازمانی, کانون
نویسندگان ایران در تبعید را از نفس انداخته است , کانونی که یکی از فعالترین تشکل
های فرهنگی و هنری در خارج کشور بود . احزاب و سازمان های سیاسی در تبعید نیز هرکدام زایده های فرهنگی و هنری خود را را
ه انداخته اند, اما تلاش می کنند آن ها را مستقل , غیر حزبی و سازمانی و بی طرف
معرفی کنند. تنها شاید دو سه نمونه تشکل
فرهنگی و هنری نسبتا" مستقل, غیر حزبی وسازمانی در خارج کشور بتوان یافت که یک نمونه اش " انجمن قلم ایران در تبعید"
است (۱)
در این میان تشکل شکل گرفته به نام دانشنامه ایرانیکا و " بنیاد دانشنامه
ایرانیکا" یکی از نمونه های "مدرن " تشکل سازی فرهنگی و دانشگاهی و
بهره برداری سیاسی از آن در خارج ازکشور است. طرح تدوین و انتشار دانشنامه
ایرانیکا به عنوان کاری پژوهشی در رابطه
با فرهنگ, تمدن و تاریخ ایران در مرکز مطالعات ایرانی دانشگاه کلمبیا درنیویورک
مطرح و تصویب شد, وبا کمک مالی این دانشگاه
در سال ۱۹۷۲ تدوین آن آغاز گردید. آقای احسان یارشاطراصلی ترین گرداننده دانشنامه برای تضمین و کنترل مالی و
تداوم کار " بنیاد دانشنامه
ایرانیکا" را تاسیس کرد. دانشنامه درکنار بنیاد
دانشنامه و شبکه های جانبی اش کار به مثابه تشکلی سازمان یافته را آغاز
کردند. آقای یارشاطر همواره غیر سیاسی و
بی طرف بودن تشکل شکل گرفته در پیرامون
دانشنامه , به معنای عدم وابستگی سیاسی این حرکت و تشکل به جریان یا جریا ن های سیاسی خاص, را اعلام و مورد تاکید قرار داد
ه است(۲) . با اعتماد به ادعای مذکور و تبلیغات مبلغان حرفه ای دانشنامه و
بنیاد ضمن اتلاق عناوینی مبالغه آمیز به
دانشنامه, از جمله " شاهنامه معاصر" و " شناسنامه ما ایرانیان
"و.... , دانشنامه کمک های مالی و
معنوی چشمگیری دریافت کرده است .
نزدیکی ها و
همکاری های آقای یارشاطر با دربار ودرباریان در گذشته (۳) و درباریان در خارج کشور
ویا اظهار نظرهای گاه کینه توزانه ی
گردانندگان و مشاورین دانشنامه و بنیاد
در باره محمد مصدق,به عنوان نما د جنبش ملی در ایران, و فرهنگ سازان و فرهنگ ورزان
چپ ( به ویژه شاعر بزرگ میهنمان احمد شاملو) , می توانست در مورد عدم وابستگی این
مجموعه سؤال بر انگیز باشد اما برای یک اظهار نظر نهایی در باره وابستگی سیاسی و
بهره برداری یک جریان سیاسی از این طرحی " دانشگاهی" کافی
نبود. با گذر زمان و به تدریج که نام موسسات و بنیاد ها و افراد حمایت
کننده ی دانشنامه انتشار یافت نقش سلطنت
طلبان در پیدایی و پیشرفت این حرکت
" فرهنگی" و دانشگاهی آشکارتر شد.(۴)
شب نشینی های با شکوه"
دوستداران دانشنامه" و انتشارات
جانبی دانشنامه نیز اندک اندک جلسات و پارتی ها و اوراق های تبلیعاتی برای چهره ها و مهره های مطرح و
کلیدی سلطنتی شد ند (۵) . دانشنامه ای که بر بستر تلاش های بسیاری از نویسندگان
وپژوهشگران میهنمان, آنهم در ازای دریافت پولی اندک,
پا گرفته است اکنون به روشنی وسیله ای برای کسب اعتبار فرهنگی و سیاسی پهلوی ها و دیبا ها و اقبال ها و زاهدی ها و
خیامی ها و...... شده است . با این حال گردانندکان دانشنامه هنوز ادعا می کنند
دانشنامه , بنیاد و زواید دیگرش غیر سیاسی و بی طرف بوده و هستند. ! به نظر می رسد
اساتید دانشنامه ای به درک, فهم و معنای مدرنی از وابستگی , سیاسی و طرفدار بودن
رسیده اند. (۶)
به گمان من اما راهی که مسؤل و مشاوران دانشنامه و بنیاد
دانشنامه در پیش گرفته اند, حتی اگر برجسته ترین اثر تحقیقی در باره تاریخ و فرهنگ
و تمدن ایران دستاوردش باشد , کژ راهه ای
بیش نخواهد بود , راهی که سالیان دراز حکومت گران و بسیاری از احزاب و سازمان های
سیاسی پیموده اند, راهی که نهایتش آلوده کردن بیش از پیش فرهنگ و هنر, تمدن و
تاریخ مان به نا راستی های سیاست بازانه
است , کژراهه ای منتهی به مرداب بی اعتمادی و آسیب زننده به خصلت دموکراتیک و
مستقل تشکل ها و حرکت های فرهنگی و هنری .
به عنوان یکی از حامیان و دوستداران سابق دانشنامه آرزوی من
این است که دانشنامه و" بنیاد دانشنامه" راه شایسته ی یک دانشنامه ی وزین, غیر وابسته و بی طرف را در پیش
گیرد, و یا حداقل با برخورد ی فرهنگ سازانه و صادقانه دست اندر کاران دانشنامه اعلام کنند این پروژه و تشکل شکل گرفته
درپیرامون اش پروژه و تشکلی سیاسی, جانبدارانه و وابسته است.
زیر نویس:
۱ - در باره نمونه های ارایه شده می توانید به
مجموعه ی ۵ جلدی:" بخشی از تاریخ جنبش روشنفکری ایران , بررسی تاریخی و
تحلیلی کانون نویسندگان ایران و..."
, تالیف مسعود نقره کار , انتشارات باران- سوئد, مراجعه کنید.
۲ - نگاه کنید به سایت اینترنتی" دانشنامه ایرانیکا"
۳ - در باره احسان یار شاطر, سایت ایرانیان و سایت
" دانشنامه ایرانیکا"- مصاحبه حسین توکلی و جهانشاه جاوید با احسان یار
شاطر.
۴ - نگاه کنید به
شماره های متعدد نشریه انگلیسی زبان مرکز مطالعات ایرانی دانشگاه کلمبیا که
تازه ترین شماره آن در بهار سال ۲۰۰۶
منتشر شد.
۵ - ر.ک به رادیو فردا, یکشنبه ۱۴ آبان ۱۳۸۵, "
جشن انجمن دوستداران دانشنامه ایرانیکا در ژنو برگزار شد", و گفت وگو با
اردشیر زاهدی یکی از میهمانان این جشن.
۶ - بدیهی ست در این یادداشت کوتاه سخن برسر درستی و
نادرستی کارهای پژوهشی نشریافته در دانشنامه , ویا رد وقبول بی طرفی و عدم دخالت
نظر گاه های مذهبی و سیاسی در تهیه , تدوین و انتخاب مطالب نشر یافته نیست , که این خود سخن و جای دیگری می طلبد.
