شنبه ۲۶ ارديبهشت ١٣۸۳ - ۱۴ مه ٢٠٠۴

ديلين اهميتی اينسانين وارليغيندان معلومدور

حميد داديزاده

اتنوگرافی علمینين پرنسيپلرينه گؤره ، هر ميلتين تاريخ بويوندا وارليغيندان و او ميليتين يئرکوره سينده اگزيستانس و يا حضورون دان سؤز آچاندا بيرينجی فاکتور او ميلتين ديلی و سونرا او ميلتين اراضيسی و ديلدن آسيلی اثرلری يازيلی ادبياتی و تمدونو نظره گلير و آراشديريلير و سونرا او ميلتين حضورو ، اثرلری و ديگر ميلتلرله علاقهلری و ايلگیلری و باغلانتیلاريندان دانيشيلير.اتنوگرافلار اينسانلارين کاميونتيلارين و اجتماعلارين آراشديريب و مطالعه ائدنده و بير عونصوردن و يا فنومندن اول بو اجتماعلاری، اينسانلاری دانيشديغی ديللرينين نوعلاريله تعريف ائديبلر.

چوخ طبيعی دير او چوخ آيدين گؤروله بيلر که اينسانی اؤلکهلری و اجتماعلاری ديگر حئيوانلاردان آييران، اينسانلارين ديلی و اونلارين ديللرينين اثرلری آدلانير. بونا گؤره دونيانين چوخ تانينميش و اثر باغيشلايان عاليملری فيلسوزوفلاری و بيليجیلريندن سؤز گلنده لاتين عاليملری روم و يونانيستاندا اولان اوستادلاردان آد چکيلير. ارسطو بيرينجی فيلوزوفدور که ديلدن سؤز آچير و ديلی و اينسانلارين آنا ديلين اونلارين اينسانی کاراکترلريندن سايير، يعنی يالنيز اينسانلار بو قووه و بو قدرته ماليکدير که بير ديليله اؤز آمال و آرزولارين ترنوم ائديب و اؤز اثرلرين، مدنيتلرين و فيکری ياراديجيليقلارين گلهجک نسيللره کؤچورتسونلر.

ائتنوگرافلار ايللر بويودور بو اصله واقيف اولوبلار کی اينسانين اينسانليغی ، اينسانين وارليغی ، اينسانين کيمليگی ، و بو اينسانا خصلت و کاراکتر و صورت باغيشلايان اونون ديلی دير و بو انديشه قرينهلر آشيب ، ياشايب و بو اينسان آندره مارتينه ، فرانسانی معروف ديل شوناس دئميشکن « اؤز احتياجلارين و ايمکاناتين بو ديلين تدرتيله رفع و رجوع ائديب ياشاييب و اينسانی کاميونتیلر شکل تاپيب و بوگؤنه قدر دوام ائديب دير. بو مقدمهدن معلوم اولور که اينسان و بشريتين نسلی - وارليغی بير ساييلماز و قيمتلی گوهرله اؤز وارليغين قورويوب و بير قاليجی، ديرلی، قدرتلی تحفه کيمی دونيا تمدونونده عکس ائديليب دير. بو گون بيز بو واقعيتی چوخ ايضاحلا بيليريک کی ارسطو زامانی بير ديل و چوخ خاص شرايطده بير دانيشيق اولگوسو شکل تاپير که اونا آکنی و يا آتنی آد قويولور و ايسکندر مقدونینين ييرتيجی قوشونونون ييخيب اؤلدورمگينه باخماياراق ، آتنی ديلين کمپلکس سيستمی پداگولوژيدا پوليتيکده فورمالاشدی بير معيار کيمی فيکيرلری، اينسانلارين اثرلرين، تجروبهلرين سؤزلرين و حياتلارين و ذهنی تجروبهلرين بير آوايی و سسلی شکيلده (يعنی ديل فرماتيندا) گلن نسيللره تاپيشردی و بوگون روم و يونان و يا بير کلمهده لاتين مدنييتی بو ديلين قدرتيله و بو ديلين ثروتيله حفظ اولوب و سؤز و کلمه و يا بوگونکی لغتلرده دئسک ديسکورس صورتينده صافلاشيب و ايشلهنير.

دئمک اولور اوگوندن کی اينسان اؤز ذهنی تجروبهسينی دال به دال لوغتلرله ديله گتيره بيلدی . بشريت بير يئنی حالته و منزيله قدم قويدو و اؤزون دونيا خريطهسينده ابدی ائتدی و بو تجروبهدن و ديلين بو نهادی و institution alized قدرتيندن شاعيرلر اينسانين خاص سرنوشتين لوغتلرله سؤزه و شعره چکديلر و ديل دوغولدو و سونرا ديل ، سؤز ، لوغت و تفکور. بير سيستم کيمی اينسانی ياراتدی ، اينسان اجتماعلارين ارتباط لانديردی و مدنيتلر تنفس ائتدی و فورمالاشدی ، و اوشاقلار آتابابالارين سؤزلرين سينهلرينده حفظ ائتدی و ديلين سسلی سيستمی تصويری سيستمين يئرينی توتدو.

بير نتيجه اولاراق ، ديلين اهميتی اينسانين وارليغيندا معلوم اولور و بونا گؤره ده گؤرکملی يازيچيلار و کولتورشوناسلار ، و يا تاريخ تمدن يازانلار مثلا ويل دورانت کيمی ، تانينميش شخصيتلره گؤره ديل هر ميلتين آيناسی و اونون تاريخده ياشايش نقاشی دير. هر ميلتين پيچيلتیسی، تاريخده حياتی ، مدنيتده تنفسی او ميلتين ديلينده ياراديلان ادبی ، هونری و کولتورل اثرلرله ارزيشلهنير و قيمتلهنير.

ارسطو دؤروندن سونرا نؤبت رواقی حکيملره يئتيشير. رواقی حکيملر ديل حققينده ايرهليه گئديب ، منطق آدلی ، ايستيدلال قووهسينه ايشاره ائتديلر. اونلارا گؤره « اول اينسانا ذهنی تاثر ال وئرير - سونرا ذهنی اثر سؤزده اؤزون گؤسترير و نهايت بو تاثير ذهنی سؤز قاليبينه گيريب کلمه شکلينده بيان اولونور. بورادان ديللر شکل تاپير تجزيه اولور ، فيلولوژی علمی حرکت ائدير و اينسانلار توپلومو اؤز هويتين يئرکورهسينده گؤسترير. ديل اينسانين وار يوخون گؤسترن بير فنومن کيمی تاريخده پاريلداير و اوز اثرين اينسان تمدونونده بوراخير. بشريت ديل کروانيله مدنيتين يوکون چکيب ديل کروانی اينسانليغين جوهرين کيتابلارين صحيفهلرينده ثبت ائديب ، بونا قرون وسطی دان سونرا مدرن عاليملر ديل حقين اينسانين طبيعی حقی آدلانديريب و ۱۷ - نجی عصرده آوروپانين عاليملری حقوق طبيعی ترمينولوژیسينی ياراديب و اوشاغين آنا ديلين اونون ان قيمتلی و ان ديرلی بير حقی کيمی سانيب کی آنا سوديله اوشاغا منتقل اولور و سونرا ديل شوناس عاليملر او جوملهدن چامسکی اؤز ديل تئوريلاريندا بير اينقيلاب ياراتدی و ايثبات ائتدی که باشقا ديل شوناسلارين نظريهلری اوجوملهدن فرديناندوسوسور کی فيلولوژی علمين آتاسی حساب اولوردو واقعيتلرله اويغون دئييل. چامسکی ثبوت ائتدی که ديلين آغيرحيصهسی آنادان اوشاغا ژنتيک يوليله منتقل اولور و آنا ديلی اوشاقين ذهنينده آکتيو بير شکيلده وار و هر اوشاق اؤز آنا ديلين اؤيرنمکله اؤز کيمليگين و اوز وارليغين آناسی نين لايلالاريندا و پيچيلتیلاريندا ترنوم ائدير و بوی آتير.

ديل شوناسلار سونرا بو نتيجهيه چاتديلار که ديللرين هاميسی برابر دير و ريشهلرين چوخ شباهتی وار بير بيرينه ، سونرا او تئوريلار که بعضی ديللر دانی و بعضيلر عاليدير و بوتئستلر کی بعضی ميللتلرين جمجمهسی آنتروپولوژيدا آيری ميللتلردن آغيردير هاميسی مردود سايليب و راسيستی تانيندی.

آذربايجان ديلينده سؤزون مقامين ، ايسکورسون ديرينی و دانيشيغين موقعينی هئچ شاعير محمد فضولی بغدادی کيمی نشر ائتمه ميشدی. بو شاعر کی اوچونچو عصردن سگيکزينجی عصرهقدر خراساندان نظاميه بغدادا قدر اولان عاريف لر، صوفيلر ، حکيملرين اثرلری ايله تانيشيدی ، بير شعرينده سؤزون مقامينه اشاره ائديب ، بو شعر بشريته صولح ، سعادت ، خشونتدن اوزاخلاشماغی اؤيردير و سؤزون مقامين و ديلين قدرتين . ۶۰۰۰ ايل بوندان اؤنجه بيزه سيز گؤسترير.

خلقه آغزين سيرينی هردم قيلير اظهار سؤز،

بو نه سردير کيم اولور هر لحظه يوخ دان وار سؤز ؟

آرتيران سؤز قدرينی صدق ايله قدرين آرتيرار،

کيم نه مقدار اولسا اهلين ايلر اول مقدار سؤز ،

وئر سؤزه احيا کی توتدوقجا سنی خواب اجل .

ائده هر ساعت سنی اول اويغودان بيدار سؤز.

بير نگار عنبرين خط دير کؤنوللر آلماغا.

گؤسترر هر دم نقاب غيب دن رخسار سؤز.

خازن گنجينه اسرار دير هر دم چکير،

رشتۀ اظهاره مين مين گوهر اسرار سؤز .

اولمايان غواص بحر معرفت عارف دئييل.

کيم صدف ترکيب تن دير لؤلؤ شهسوار سؤز.

گرچوخ ايسترسن فضولی عزتين آز ائت سوزی.

کيم چوخ اولماق دان قيليب دير چوخ عزيزی خوار سؤز.