نوال السعداوی

در ستيز با ابزارانگاری زنان

حسين عباسی

روزنامه ايران

 

امروزه ، مسأله زن يکی از مهمترين مسائل موردبحث ونظر است . جهانی که درآستانه «جهانی شدن» قرار گرفته هنوز هم نتوانسته است باب گفت وگو را ميان خود وخويشتن باز کند وبدين سان روند جهانی شدن در درون خود، چالش ها وبحران هايش را می آفريند. جهان عرب يکی از جامعه هايی که روزانه با معضل حقوق بشر و بويژه حقوق زنان درگير است. جمعيت بيست ودوکشور عضو جامعه عرب درسال ۲۰۰۰ميلادی، دويست وهشتادميليون نفر يعنی معادل پنج درصد جمعيت جهان بود. اعمال خشونت، ديکتاتوری ودرنتيجه مرگ آزادی فردی وگروهی زنان ومردان ازمشکلات آن جوامع بوده وهست. اين محروميت ها بويژه عليه زنان اعمال می شود به گونه ای که از هردو زن عرب، يکی بی سواد است . (۱)

دکتر نوال السعداوی، از زنان رنج ديده جهان عرب است که همه تلاش خود را در راه احقاق حقوق زنان به کار برده است. وی ، درسال ۱۹۵۵ م ليسانس پزشکی وجراحی را از دانشگاه قاهره وفوق ليسانس پزشکی را به سال ۱۹۶۵ از دانشگاه کلمبيای نيويورک دريافت کرد و در دانشگاه «عين شمس» قاهره به بررسی علمی - موضوعی درباره روان شناسی پرداخت . سعداوی ، علاوه بر زبان عربی به خوبی با دو زبان انگليسی وفرانسه آشنا است.

در حاشيه ماندن زنان ، برای سعداوی ، هميشه پرسش برانگيز بوده است. وی ، فقدان دموکراسی وآزادی را در مصر، عامل عقب ماندگی وناآگاهی هموطنانش می داند. آشنايی خوانندگان عرب با نوال سعداوی ، بانخستين رمان وی «مذکرات طبيبۀ» (خاطرات يک زن پزشک ) همراه بود. وی پس از آن به نگارش رمان های ديگری پرداخت: «امرآۀ عندنقطۀ الصفر» (زنی در نقطه صفر)، «امر أتان فی امرأۀ» (دو زن در يک زن) ، «الغائب» (غايب) ، «الحب فی زمن النفط» (عشق در زمان نفت) و چندين داستان کوتاه ديگر. به گمان برخی، سعداوی بزرگترين نماينده رمان نويسان زنان عرب است که البته در رمان هايش بيش از همه به زندگی خود پرداخته است . (۲)

سعداوی در سال ۱۹۷۲ م کتاب برجسته اش يعنی «المرأۀ والجنس» (زن وجنسيت) را به چاپ رساند؛ کتابی که با استقبال گسترده ای روبرو شد زيرا طرح مسأله زن عرب درابعاد جنسی آن - که کمتر کسی به آن پرداخته بود - و ارتباط اين مسأله با ديگر جنبه های زندگی اجتماعی ، گستره وسيعی را شامل می شد. نويسنده دراين کتاب ، موضوع کتاب «خاطرات يک زن پزشک» را دنبال ومطرح می کند. وی ، درسال ۱۹۷۴ و ۱۹۷۶ م دو کتاب ديگر بانام «الانثی هی الاصل» (اساس مؤنث است ) و «الرجل والجنس» (مرد وجنسيت) به گسترش نگرگاه های خويش که پيش تر بيان کرده بود، اقدام کرد. مباحث کتابهای يادشده در درجه نخست روشنگرانه وعلمی می باشد که نويسنده درآنها به جديدترين مباحث علم روان شناسی و جنسی پرداخته است وبه آنها استدلال می کند و بيش از همه ديدگاههای پيروان چپ گرای فرويد را بيان داشته است. سعداوی درسال ۱۹۷۷ م کتابچه ای با عنوان «قضيۀ المرأۀ المصريۀ السياسيۀ و الجنسيۀ» به چاپ رساند که خلاصه ای از سه کتاب پيشين وی بود و در آن به مسائل زنان مصر وجهان عرب پرداخته بود.

از ديگر کتابهای سعداوی می توان از «المرأۀ والصراع النفسی » (چالش روانی زن) ، «الوجه العاری همرأۀ العربيۀ» (چهره عريان زن عرب) (۳) ، «المرأۀ والدين والاخلاق» (۴) (زن ، دين و اخلاق) ، «سقوط الامام» (سقوط امام ) و «معرکۀ جديدۀ فی قضيۀ اعرأۀ» (نزاعی نو در باب مسأله زن) نام برد.

سعداوی ، در آغاز نوشته های خود به مبارزه بانظام سرمايه داری غربی پرداخت؛ نظامی که با استفاده ابزاری از زنان در تبليغات تجاری ، روح سودخواهی را جايگزين اخلاق کرد. نويسنده درنظر دارد که با پيروی از راهکارهای مارکسيستی می توان ارزشهای اخلاقی را به جامعه و خانواده بازگرداند وازاين رو، راه رهايی زنان در نگاه وی با پذيرش اين سه محور است : ۱ ) نپذيرفتن نظام سرمايه داری ۲) پذيرش نظام عادلانه مارکسيستی و ۳) مبادرت به پذيرش مسؤوليت هايی که مردان بدانهامی پردازند. (۵) به نگروی ، راه حل چالش ها ومشکلات فراروی زنان نه با کناره گيری از مسؤوليت پذيری که با تغيير قوانينی است که با کارکردن زنان مخالف است : ۱ ) آزادی زن ، مسأله ای سياسی است که به همه افراد جامعه مربوط می شود ۲ ) هدف ازاين عمل، شکوفانمودن استعداد زنان است که در نتيجه، بهره آن به همه جامعه باز می گردد ۳) دانش بشری به اين نتيجه رسيده است که قيدوبندها، مانع پيشرفت وبالندگی انسانها می باشد ۴ ) عدالت وبرابری ، با هيچ يک از اديان تعارض ندارد ۵ ) زنان به تنهايی نمی توانند به آزادی وبرابری دست يازند بلکه مسأله زن بايد با احقاق حقوق همه ستمديدگان جامعه همراه باشد ۶ ) شرافت انسانی در گرو کردار و پندار نيک است نه در دوگانگی شخصيت ۷ ) هيچ دليل علمی ای يافت نمی شود که نشان از برتری مرد بر زن در خرد وجسم و روان باشد وآنچه امروزه ديده می شود دستاورد اوضاع اقتصادی گذشته می باشد که نظام مردسالاری را حاکم نموده است.(۶)

در نگر سعداوی ، جهان برساخته مردان چنين است: ۱) تقسيم عقل به بخش هايی گسسته که در هربخش ، حقايق متناقضی گنجيده است ۲ ) باور به فرودستی زنان و ناديده گرفتن دستاوردهای حضور زنان درتمدن نوين ۳ ) جنسيت در نگاه مردان گناهی است که حوا (به عنوان نماد زن) اساس آن را بنا نهاده است ۴) مالکيت، ارزش انسان را مشخص می کند وهماره دراين ديدگاه ، مالک (مرد) از مملوک (زن و کودک) برتر است ۵) دشمنی وکينه توزی ، بخشی از سرشت مردان شده است تا بتوانند از دارايی خود دفاع کنند و برآن بيفزايند.(۷)

سعداوی در آغاز کتاب «المرأۀ والدين والاخلاق» و پيش از آن در برخی ديگر از آثارش به بازخوانی دوباره تاريخ می پردازد ودراين گذار از داستان آدم وحوا در تورات، نظام های مادرسالارانه کهن، عوامل تغيير اين ساختارها به نظام هايی مردسالار، افسانه های باستانی وسلطه خدای بانوان، سخن به ميان آورده است تا نشان دهد که بازخوانی دوباره تاريخ ،چگونه ازاين تحولات پرده برمی دارد واينها همه، ريشه در عوامل اقتصادی وسياسی داشته ودارند. به نظر وی ، بنابه تصويری که امروزه از آغاز خلقت بشر يافته ايم، مفاهيم «جسم»، «شيطان» و «زن » يکسان می نمايد و «روح» ، «مقدس» و «مرد» مترادف. بدين سبب که فلسفه انسان مدار کهن ، جای خود را به فلسفه جدايی طلب ارسطو بخشيده است. ارسطو، موجودات را به دو گروه حقوقی (مردان) و اشيا (بردگان ، زنان و چارپايان) تقسيم می کند. (۸)

نويسنده بر آن است که گاهی با نام اخلاق و دين ، زنان را در حجاب های روانی محبوس می دارند که امروزه اين کار خواسته و ناخواسته به دست خانواده، مدرسه و احزاب سياسی صورت می پذيرد و بيشتر مردان و حتی زنان، به فرودستی زنان و فرادستی مردان ايمان دارند و برخی به نادرست، دين را دستاويزی برای برتری مرد بر زن قرار داده اند؛ در حالی که پيامبر اکرم، تقوا را ملاک برتری خوانده است. سوء استفاده ديگر، در احاديث نبوی نمودار شده است. گروهی از آن حضرت نقل کرده اند که «زنان در عقل ودين ناقص اند» که با وجود ضعيف بودن حديث، وجدان عمومی هنوز هم، چنين پنداری دارد وحال آن که آزادی انسان - مرد و زن - گوهر دين وقانون صحيح است. آزادی، حقی از حقوق انسان است و آيات فراوانی بر اين مسأله دلالت دارند: «خلقکم من نفس واحدۀ ثم خلق منها زوجها » - زمر ، آيه ۶-

سعداوی، عدالت اجتماعی را با اخلاق و عدم دوگانگی مقياس ها ومعيارها در پيوند می بيند.

مباحثی از قبيل «جسم زن» ، «سرشت انسانی» و آمار حوادثی که روزانه جوامع عربی، و به ويژه مصر - را تکان می دهد، در کتاب های وی فراوان اند. به نگرسعداوی ، آزادی زن از آزادی وطن جدا نيست، زيرا نيمی از جمعيت هر کشوری رازنان تشکيل می دهند. وی حاکمان کشورهای عربی را خودکامگانی می شمارد که برای پيش برد کار خود، دست به نفاق و تفرقه افکنی می زنند؛ از نظام مارکسيسم به نظام سرمايه داری روی بر می گردانند، آنگاه رو به سوی جهانی شدن می کنند و تفاوتی ميان روسيه، چين، آمريکا و اسرائيل قائل نيستند؛ زيرا رياست را ابزاری برای مصالح خود می دانند و «زن» نيز يکی از همين ابزارهاست.

از شمار فاجعه هايی که نويسنده نام می برد، مسأله «ختنه دختران» است که خود سعداوی يکی از قربانيان آن بوده است: عملی که با نام دين انجام می پذيرد و به کناره گيری زنان از زندگی روزمره منجر می شود.

استفاده ابزاری از دين، يکی از معضلات کشورهای عربی است . سعداوی در اين باره می نويسد: با وجود چاپ کتاب های فراوانی که درباره زن نگاشته شده است، اما همچنان رهايی زنان در کشورهای عربی تحقق نيافته، زيرا علاوه بر سانسور که با نام دين انجام می پذيرد، فکر و ديدگاه سرمايه داری در اين کتاب ها موج می زند و اين که زنان را بايد دوباره به خانه و خانه داری بازگرداند. سعداوی، گفتمان اصلاح دينی عبده وجمال الدين اسدآبادی را پررونق تر از همسانان امروزی قلمداد واز همه کسانی که مفاهيمی چون آزادی، دموکراسی و حقوق انسان را از آن مردان می دانند و از هسته مرکزی جامعه، يعنی خانواده غفلت می کنند، انتقاد می کند.

وی، در همين کتاب يادآور می شود که سياست در همه کشورها نقشی اساسی در تفسير اديان و يا قوانين و شريعت های دينی و اخلاقی دارد که نمی توان اين دو را از هم ديگر گسست: کشورهای عربی از ساختار حکومتی کشورهای ديگر پيروی می کنند که در آنها نظام پدرسالاری و سرمايه داری که بر پايه تفرقه افکنی ميان مردم در طبقه اجتماعی، جنسی ، رنگ، عقيده و نژاد استوار است. گروه اندکی که اسلحه وتجارت و سرمايه را به دست گرفته اند، در اين نظام ها به حکومت و زمامداری می رسند. ما امروزه دوره جديدی از استعمار را تجربه می کنيم که زن را يکی از ابزارهای انباشت سرمايه می داند. آزادی زنان در کشورهای عربی با اجرای برنامه های کلانی در عرصه های توسعه، تنظيم خانواده، بانک، بودجه مملکت و جز اينها همراه شده است که بر نياز نيازمندان افزوده و ثروتمندان را توانمندتر کرده است و بيشتر قربانيان اين فقر، زنان اند. (۹)

پی نوشت ها:

۱ - شاگرد تنبل های مدرسه آزادی ، (خلاصه گزارش نه ماهه سازمان ملل برای پيشرفت و توسعه ) ، روزنامه جام جم ، ترجمه سميرا عربشاهی.

۲ - انثی ضدالانونۀ : دراسۀ فی أدب نوال السعداوی علی ضوء التحليل النفسی ، جورج طرابيشی ، داراطبيعۀ ، بيروت، الطبعۀ اثانيه ، ۱۹۹۵ . نويسنده دراين کتاب به تحليل روانی رمان ها و آثار فکری نوال سعداوی پرداخته است.

۳ ) اين کتاب ، يکی از دو کتابی است که از نوال سعداوی به فارسی ترجمه شده است.

چهره عريان زن عرب، نوال سعداوی، مترجمان: مجيد فروتن، رحيم مرادی، ۱۳۵۹ خورشيدی.

۴ ) اين کتاب، يکی ديگر از سلسله کتاب های «حورات لقرن جديد» است که در آن به ابتکار دارالفکر سوريه، و دارالفکر المعاصر لبنان به بررسی يکی از مهم ترين مسائل جهان اسلام - يعنی مسأله زن - پرداخته و از ديدگاه دو زن يکی هبه رئوف عزت اسلام گرا وديگری نوال سعداوی فمينيست مسائل مربوط به زنان را مطرح کرده است.

اين کتاب در ايران با نام« نيمه ديگر؛ نابرابری حقوقی زن در بوته نقد» با برگردان مهری سرحدی و نقد دو ديدگاه توسط عباس محمدی اصل توسط نشر ناقد (چاپ اول ۱۳۸۲ ) به چاپ رسيده است.

۵ ) در اساتعن المرأۀ و الرجل فی المجتمع العربی ، الدکتوره نوال السعداوی ، المؤسسۀ العربيۀ للدراسات و النشر، بيروت، الطبعۀ الثانيه ، ۱۹۹۰ م. مجموعه پنج کتاب از کتاب های سعداوی است که در يک جلد گردآوری شده اند: «المرأۀ و الجنس» ، «الانثی هی الاصل » ، «الرجل و الجنس» ، «المرأۀ والصراع النفسی » ، «الوجه العاری للمرأۀ العربيۀ » .

۶ ) پيشين ، الانثی هی الاصل ، ص ۱۵۲ و ۱۵۳ .

۷ ) پيشين ، الرجل و الجنس.

۸ ) المرأۀ و الدين والاخلاق، الدکتورۀ نوال السعداوی، الدکتورۀ هبۀ رؤوف عزت ، دارالفکر دمشق - سوريه، دارالفکر المعاصر بيروت - لبنان ، الطبعۀ الاولی ، ۲۰۰۰ م ، ص ۲۶-۱۸ .

۹ ) پيشين ، ص ۱۳۵ - ۹۷ .