بررسي وضعيت كودكان و نوجوانان كارگر در ايران
(۱)
علي صمد
در كشورهاي كم توسعه، كار كودك همواره مورد توجه كارفرمايان بوده است
زيرا دستمزد يك كودك كارگر اغلب بسيار كمتر از دستمزد يك كارگر معمولي است. اكتر
كار فرماياني كه كودكان را به كار مي گيرند به آنها شغلي مشابه كارگران معمولي مي
دهند، درحالي كه دستمزد بسيار كمتري به كودكان كارگر مي پردازند. در واقع مي توان
چنين گفت كه كودكان براي اين به كار گذارده مي شوند كه به آساني آنها را مي شود
استثمار كرد.
بخش
اول
دوست
من، ديروز وقتي ازخيابان مي گذشتم تورا ديدم که با ساک كوچكي ازوسايل نقاشي ات
درگوشه وكنار خيابان درگرما و دود و دم نشسته اي و كارمي كني. امروز من با كيف
مدرسه ام با حجمي از دفتر و كتاب و مداد به مدرسه مي روم تادرس ياد به گيرم. اما
تو هنوز هم، در خيابان نشسته اي وكار مي كني. من به كلاس مي روم و در كنار دوستانم
مي نشينم. درس مي خوانم. نقاشي مي كنم. علم ياد مي گيرم و به خانه ام باز مي گردم
تا در كنار پدر و مادرم غذايي
گرم
بخورم، رشد كنم و بزرگ شوم. اما هنوز تو درخيابان نشسته اي و كار مي كني. مادرم
مرا به پارك مي برد. با هم بازي مي كنيم. من تاب سوار مي شوم. ترانه شادي مي خوانم
و روز خوبي را مي گذرانم و بعد به سوي خانه برمي گردم. اما هنوز هم تو در خيابان
نشسته اي و كار مي كني. فردا درس انشاء داريم. موضوع انشاء ما اين است " علم
بهتر است يا ثروت ". ياد تو افتادم كه هيچ كدام آن را نداري. اصلا براي تو
فرقي هم مي كند كه كدام يك بهتر است. من يك سال بزرگ شدم و به كلاس بالاتر رفتم،
اما نمي دانم تو به چه چيز بالاتري در خيابان مي رسي.
دوست
من خيلي دلم مي خواهد تو هم مثل من درس بخواني ، بازي كني، شاد باشي و براي همين
از پدرومادرم وهمه معلم هايم وهمه هم كلاسي هايم خواستم تا فكري به حال شما بكنند
و شمارا از اين وضع نجات بدهند تا شماهم مثل ما احساس شادماني به كنيد و ازكودكي
خود لذت ببريد و به آينده اميد وار باشيد ".
به
اميد آن روز
(خبرنامه انجمن ملي حمايت از
حقوق کودکان در ايران،شماره42-سال پنجم، مهرماه1378)
در
ايران، هرساله پاي تعداد بسيار زيادي از كودكان به محيط هاي كار، بـاز مي شود. شايـد
اصلي ترين دليل عمده كار كودكان را بشود فقر شديد اقتصادي دانست. در چنين شرايطي
كودك مجبور است براي گذراندن زندگي خود و خانواده اش از سنين خيلي پايـين به كار
مشغول شود. در آمد ناچيز كودك چنان مي تواند موتر باشد كه خانواده را از گرسنگي به
رهاند وحداقل اينكه غذاي به خور و نميري را فراهم سازد. چنين كودكاني محكوم به
زندگي در وضعيتي آكنده از رنج و محروميت هستند. اين كودكان از همان سال هاي تعيين
كننده كودكي با تحمل فشارهاي شديد كار، دچار آسيب هاي جدي از لحاظ رشد جسمي،
رواني، اجتماعي و عاطفي مي شوند.
در
كشورهاي كم توسعه، كار كودك همواره مورد توجه كارفرمايان بوده است زيرا دستمزد يك
كودك كارگر اغلب بسيار كمتر از دستمزد يك كارگر معمولي است. اكتر كار فرماياني كه
كودكان را به كار مي گيرند به آنها شغلي مشابه كارگران معمولي مي دهند، درحالي كه
دستمزد بسيار كمتري به كودكان كارگر مي پردازند. در واقع مي توان چنين گفت كه
كودكان براي اين به كار گذارده مي شوند كه به آساني آنها را مي شود استثمار كرد.
تمام
آمارهاي بانك جهاني، صندوق بين المللي پول، يونيـسف، ... اين واقعيت را به تصـوير
مي كشند كه كشورهاي بدهكار، همگي داراي وضعيت كمابيش نامناسبي به لحاظ اقتصادي
هستند. در اين جوامع رواج كار كودكان به دليل رشد جمعيت، تشديد فقر، بيكاري، تورم،
... از رونق بيشتري بر خوردار است
.
طبق
آمارهايي كه توسط سازمان هاي بين المللي كار، يونيسف، سازمان ملل، ... ارائه شده،
در حدود 250 ميليون كودك در جهان به دليل شرايط بد اقتصادي مجبور به كار در شرايط
دشوارهستند که بيشتر اين جمعيت را دختران زير 16 سال تشکيل مي دهند. درحال حاضر از
رقم فوق 61% در آسيا، 32% در افريقا و 7% در امريكاي لاتين به كار گرفته شده اند،
كه ازاين 250 ميليون كودك در حدود 120 ميليون نفر بصورت تمام وقت به كار اشتغال
دارند. در گزارشي که توسط يونيسف در سال 2005 در برلين در خصوص وضعيت کودکان در
جهان انتشار يافته، چنين امده است: « بيش از يک ميليارد دختر و پسر در جهان از
امکاناتي چون اب اشاميدني، دارو، تغذيه کافي، مدرسه و همين طور از داشتن سقفي بر
بالاي سرخود محروم مي باشند. در ضمن در بسياري از مراکز مختلف جهان به دليل جنگ هاي
قومي وضعيت کودکان بدتر از قبل شده استـت». بر اساس گزارش يونيسف، وضعيت کودکان در
کشورهاي در حال توسعه و فقير جهان بسيار بحراني تر از قبل توصيف شده است. طبق
گزارش مذکور، 640 ميليون کودک در سراسر جهان بي سرپناه هستند. 400 ميليون نفر به
اب اشاميدني دسترسي ندارند و 150 ميليون کودک زير 5 سال از سوتغذيه رنج مي برند و
نيز هر ساله بيش از 10 ميليون کودک جان خود را بر اثر ابتلا به بيماري هاي قابل پيشگيري
از دست مي دهند. در حدود بيش از 120 ميليون کودک در جهان که در سنين مدرسه هستند،
هرگز به مدرسه راه پيدا نمي کنند. در ضمن نزديک به دو ميليون کودک در جريان جنگ هاي
10 ساله اخير جانشان را در جهان از دست داده اند. بر اساس ارزيابي و براورد يونيسف،
سالانه در حدود 40 تا 70 ميليارد دلار نياز به بودجه است تا بتوان ميزان مرگ و مير
در کودکان و مادران را به طور محسوسي کاهش داد و براي همه کودکان، امکاناتي نظير
مدرسه و آب اشاميدني سالم فراهم کرد. اين در حالي است که هزينه هاي نظامي کل
کشورهاي جهان به بيش از 965 ميليارد دلار بالغ مي شود. پس با تکيه به امار فوق مي
توان ديد که چه گونه جهان اين چنين ظالمانه و بي رحمانه کودکان را مورد بهره کشي
مالي و جنسي قرار مي دهد و دولت مردان جهان براي بهبود شرايط زندگي اقتصادي و
اجتماعي اين کودکان کار، برنامه وسيعي را انجام نمي دهندو اين چنين روز به روز بر
امار انها در جهان افزوده مي شود. در كشور ما ايران، آمار مشخص و دقيقي در زمينه
وضعيت زندگي کودکان وبه ويژه كودكان کار وجود ندارد. مساله اشتغال كودكان نيز مانند
كودك آزاري، كودكان خياباني، كودكان بزهكار و ساير كودكاني كه به نوعي بيشتر در
معرض آسيب هاي اجتماعي قرار دارند، نه تنها مورد توجه جدي حکومت و ارگان هاي ريزو
درشت ان قرارنگرفته و براي كاهش آنها اقدامات موثري نيزبالطبع به عمل نيامده است.
با
توجه به تذکر فوق، ما در مقاله زيرسعي مي کنيم تنها با مراجعه به آمار دولتي( مركز
آمارايران ) و نيز آماري كه به وسيله بعضي از مسـئـولين رژيم ارائـه شده، در نوشتن
اين مقاله استفاده کنيم.
در
گزارشي كه توسط " ايسنا "( خبرگزاري دانشجويان به تاريخ 13.09.2000 ) ارائه
شده ، مي خوانيم : " در ايران 4 ميليون كودك كارگر وجود دارد". در ضمن
طبق سخنان نماينده صندوق کودکان سازمان ملل متحد(يونيسف) در ايران اقاي"کاري
اگه"( به تاريخ شنبه 21 اذر 1383) در حدود يک ميليون و چهارصد هزار نفرزيرخط
فقر با درامد کمتر از يک دلار در روز و حدود 5 ميليون نفر زير خط فقر با درامد
کمتر از دو دلار در روز زندگي مي کنند و اين در حالي است که ايران به لحاظ درامدهاي
نفتي وغيرنفتي، کشور ثروتمندي است. نماينده مذکور در ادامه سخنان شان متذکر شدند
که 34 درصد از افراد فقير در ايران را کودکان تشکيل مي دهند و اين، نشانه توزيع
ناعادلانه ثروت به ويژه در نقاط محروم کشور است. ديدن اين ارقام درگزارش ايسنا و
نماينده يونيسف بسيار وحشتناك و دردناك براي کشور است. متاسفانه بي توجهي و بي
تفاوتي حكومت و جامعه نسبت به گسترش فقر و ناتواني مالي در كودكان ، باعت گرديده
كه ما را ازدرك حقايق مربوط به اين معضل اجتماعي و اقتصادي دور نگاه دارد. ما در
اين مقاله قصد داريم كه بر حسب امكان و توان و نيز با مراجعه به قوانين داخلي و
خارجي، وضعيت كودكان كارگررادرايران بررسي كنيم تا بلكه بدين طريق بتوانيم حساسيت
همگان را نسبت به اين معضل اجتماعي بر انگيزيم و نشان دهيم كه امروز درايران،
درقرن بيست و يكم چه بر سر كودكان كارگر ايراني مي آيد !
۱ـ تعريف كودك : كودك در ماده
اول كنوانسيون حقوق كودك مصوب سال 1989 چنين تعريف شده است :" منظور از كودك
افراد انساني زير سن 18 سال است مگر اينكه طبق قانون قابل اجرا در مورد كودك، سن
بلوغ كمتر تشخيص داده شود ". اما در كشورمان ايران، شروع كودكي طبق ماده 956
قانون مدني رژيم جمهوري اسلامي چنين مي باشد : " اهليت براي دارا بودن حقوق،
با زنده متولد شدن انسان شروع و با مرگ او تمام مي شود". سپس در تبصره يك از
ماده 1210 قانون مدني چنين مي خوانيم :" سن بلوغ براي پسر 15 سال تمام قمري و
براي دختر13 سال تمام قمري ا ست، تشخيص سن افراد از روي شناسنامه خواهد بود".
۲ ـ حداقل سن كار در ايران : در مورد مسائل كارگري، پايان كودكي يا
حداقل سن كار طبق ماده 79 قانون كار براي دختر و پسر 15 سال است يعني " به
كار گماردن افراد كمتر از 15 سال تمام ممنوع است". البته در اين مورد دو
استثناء وجود دارد : الف) طبق ماده 188 قانون كار" اشخاص مشمول قانون استخدام
كشوري يا ساير قوانين و مقرارت خاص استخدامي و نيز كارگران كارگاه هاي خانوادگي كه
انجام كار آنها منحصرا توسط صاحب كار و همسر و خويشاوندان نسبي درجه يك از طبقه
اول وي انجام مي شود، مشمول مقررات اين قانون نخواهند بود". درنتيجه، حداقل سن
كار در مورد چنين كارگراني رعايت نخواهد شد.
ب)
طبق ماده 84 قانون كار درمشاغل و كارهايي كه به علت ماهيت آن يا شرايطي كه كار در
آن انجام مي شود براي سلامتي يا اخلاق كارآموزان ونوجوانان زيان آور است، حداقل سن
كار 18 سال تمام خواهد بود. تشخيص اين امر با وزارت كار و امور اجتماعي است".
پس طبق قانون كار در ايران حداقل سن كار براي كودكان بدون در نظر گرفتن نوع مشاغل
و شرايط آن 15 سال تعيين شده است و نيز پيشتر متذكر شديم كه در بسياري از كشورهاي
جهان، سن پايان كودكي طبق کنوانسيون حقوق کودک 18 سال است. اما قوانين ايران با
صراحت قوانين و توصيه نامه هاي متعدد بين المللي را كه در آن حداقل سن كار براي
نوجوانان براي كارهاي صنعتي 18 سال و نيز براي كارهاي سبک و خدماتي 16 سال در نظر
گرفته را نقض مي كند هر چند كه مي دانيم جمهوري اسلامي ايران از امضاء كنندگان
حقوق كودك بوده است ولي در عمل چنانكه متذكر شديم به آن وقعي نمي گذارد .
۳ ـ كار كودك در چه شرايطي غير مجاز است: در اين خصوص سازمان
يونيسف در مصوبه أي در سال 1365،كارهاي غيرمجازبراي كودكان را چنين فرمول بندي
كرده است:
۱1ـ كار تمام وقت در سنين خيلي پايين
۲ـ ساعت هاي بسيار زياد، صرف
كاركردن شود
۳ـ كاري كه فشار نامطلوب جسمي،
رواني واجتماعي به جا گذارد
۴ـ كار وزندگي در خيابانها در
وضعيت نامناسب
۵ـ دستمزد اندك
۶ـ مسئـوليت بيش از حد
۷ـ كاري كه مانع تحصيل شود
۸ـ كاري كه شرف و اعتماد به
نفس كودكان را نابود كند همچون بردگي، بهره كشي جنسي
۹ـ كاري كه براي ر شد كامل
اجتماعي و رواني زيان آور باشد.
ادامه
دارد
نويسنده
: علي صمد
