ادبيات فلسطين - افسانه خاک ديار !

 آرام بختياری

 

 

ما درخت نارنجی داشتيم.

 و چون شکوفه هايش

آذين سينه دلدار شد.

 و موهايش بوی عطر داشت.

آن را قطع کردند،

تا بهار در چشمانمان خاموش شود

 

 

صاحبان ذوق به اينگونه ادبيات فلسطينی ، ادبيات درختان قطع شده ميگويند ، يعنی درختان ليمو و زيتون و نارنج عنوان ادبيات مقاومت شايد اولين بار از فرهنگ مقاومت معاصر فلسطين به جامعه شناسی ادبی ما در ايران وارد شد . خليل بيداس نويسنده فلسطينی مينويسد : زندگی ، مرگ و خلاقيت نويسنده واقعی هميشه در خدمت هنرش است .زمان تولد ادبيات داستانی فلسطين را سال ۱۹۳۷ ميدانند، روزی که کتاب داستانهای کوتاه محمد سيف ايرانی منتشر شد. گرچه منتقدين، اثار او را بخشی از ادبيات گريه و زاری و ماتم و اشک ميدانند. محمد شاهين نويسنده ديگر فلسطينی به علت توصيف آداب و رسوم و بکاربردن زبان عاميانه کوچه و بازار و معرفی زندگی روستايی ، تصويری زنده از محيط اطراف خود نشان ميدهد . او بعدها از نوشتن داستان دست کشيد و به خلق رمان پرداخت . ادبيات فلسطين را ميشود شامل سه بخش دانست : ادبيات تبعيد ، يعنی ادبياتی که در ساير کشورهای عربی از طرف فلسطينی ها نوشته ميشود ؛ ادبيات مهاجرين مقيم آمريکا و اروپا را رسما جزء اين بخش بحساب نمی آورند . بخش ديگر ، ادبيات نواحی اشغالی مانند نوار غزه و غرب رود اردن است .بخش سوم ، ادبيات فلسطينی های درون اسرائيل است . هرسه شاخه ادبيلت فلسطينی ، يعنی ادبيات تبعيد ، ادبيات مناطق اشغالی و ادبيات فلسطينی های مقيم اسرائيل نشاندهنده يک حرکت تکاملی در زمينه ادبيات داستانی هستند . داستان کوتاه در ادبيات فلسطين سه مشخصه دارد : حرکت از ادبيات تسليم و نا اميدی به ادبيات معترض ، وتمايل از ادبيات اعتراضی به ادبيات مبارز و انقلابی . اينگونه ادبيات سه خصوصيت دارد : ادبيات بومی و ملی خودی ، ادبيات تقليدی از نويسندگان مشهور جهانی ، و ادبيات ترجمه شده . ادبياتی که به دليل فاجعه اشغال سرزمينها و رانده شدن مردم بوجود آمد ، حاوی احساسات رمانتيک افسرده و مغموم اينگونه آسيب ديدگان است . ادبيات داستانی اوايل قرن بيستم فلسطين همچون ادبيات داستانی ساير کشورهای خاورميانه ، دهها سال نتوانست با ادبيات نظمی و شعر رقابت کند ، تا اينکه به علت فعاليت رساته ها ، مخصوصا مطبوعات ، داستان کوتاه در ميان خوانندگان مطالب سياسی و فرهنگی هم دوستداران خود را پيدا نمود .در تاريخ ادبيات ، ادبيات ملتزم ، يعنی ادبيات مسئول هميشه اهميت خاص خود را دارا بود . با نقد و بررسی ادبيات مدرن غرب مانند اثار : جويس ، کافکا ، کامو ، و ويرجينيا ولف ، زيبايی شناسی و استتيک ادبيات مسئول نيز ارزش و اهميت خود را به نمايش گذاشت . در نيمه اول قرن بيستم ،ادبيات مسئول نوشته سارتر و کامو ، خوانندگان خود را به شوق آورد . ادبيات مارکسيستی و اگزيستنسياليستی ايدئولوژيک که جنبه تبليغاتی واضح و قوی داشتند ، در ميان اهل کتاب با مشکل روبرو بودند . تضاد و بيگانگی بين مرگ هزاران قربانی بدون مقاومت و رئاليسم سوسياليستی خوشبينانه ادبيات مسئول ، کاملا آشکار شد.. در ميان قشر تحصيلکرده در خارج ، ايدئولوژيهای مارکسيسم و ناسيوناليسم معمولا بدون برخورد انتقادی پذيرفته شدند. داستان کوتاه نويسی همچون ساير جوامع ، تجربه و آزمايشی بود برای کارهای گسترده تر، از جمله خلق رمان . بعضی کارشناسان ، اشاعه رمان نويسی را به سبب فعالان ادبيات مقاومت ميدانند .

در مورد وضعيت فلسطينی های ساکن و مقيم درون اسرائيل ميتوان گفت که آنها هميشه خود را در محاصره فرهنگی اسرائيل می بينند . آنها چون ساير فلسطينی ها به دليل سرخوردگی از شکست ارتشهای عرب به جانبداری از مبارزات و مقاومت چريکی در ادبيات پرداختند . آثار اهل قلم فلسطينی ساکن اسرائيل فقط گاهی در نشريات مترقی و چپ اسرائيل از جمله در مجلات : اتحاد ، جديد ، و صبح چاپ و منشر ميشدند. تا سال ۱۹۸۲ ليست سياهی از پنجاه کتاب ممنوع ادبی در اسرائيل تهيه شد . ورود و فروش ادبيات عرب مخصوصا ادبيات اعتراضی و مقاومت در نواحی اشغالی ، در کتابخانه ها و کتاب فروشيها زير کنترل قوای اشغالی است . خانم اميل حبيبی ، نويسنده فلسطينی مقيم اسرائيل ميگويد : من در طنز اسلحه ای می بينم که ضعفهای شخصيت قربانيان را می پوشاند ، همانطور که بيان تراژديک اثر نيز اين برجستگی را در خود دارد .

از جمله ديگر نويسندگان فلسطينی که نه تنها در زمينه های داستان کوتاه ، بلکه در زمينه های : رمان ، شعر ، نمايشنامه ، نقد ادبی ، ترجمه و روزنامه نگاری فعال هستند ، ميتوان از ؛ سميره اعظم ، توفيق فياض ، راشد ابو شوار ، محمود شکير ، و يحيی يهلوف نام برد .