سخرانی دکتر پورجوادی و دکتر شهبازی در دانشگاه کلمبيا

درباره دو اثر بزرگ : شکوه ايران و رحيق التحقيق

درباره رحيق التحقيق ( يکی از اولين مثنويهای فارسی ) و شکوه ايران (​کتابی سترگ درباره فرهنگ و هنر ايران ) عنوان سخنرانی دو تن از برجسته ترين پژوهشگران ايران : دکتر نصرالله پورجوادی ( استاد دانشگاه تهران ) و دکتر شاپور شهبازی ( استاد تاريخ دانشگاه ارگن شرقی آمريکا ) در روز جمعه ۲۰ دسامبر بود که به همت شورای گسترش زبان و ادبيات فارسی در امريکای شمالی در دانشگاه کلمبيای نيويورک برگزار شد.

کتاب رحيق التحيق که يکی از مثنويهای گمنام ولی ارزشمند عرفانی پس از سنايی و پيش از عطار ( سروده مبارکشاه مرورودی به سال ۵۸۴ ه . ق ) است اخيرا به همت دکتر پورجوادی تصحيح و با معرفی وی ، توسط نشر دانشگاه در ايران منتشر شده است. کتاب شکوه ايران Splendour of IRAN نيز در سه جلد به سر ويراستاری دکتر پورجوادی و به ويرايش دکتر شاپور شهبازی و سيروس پرهام است که به زبان انگليسی توسط Booth Clibborn Edition در سال ۲۰۰۱ در لندن منتشر شده است.

در ابتدای اين جلسه دکتر مهدوی دامغانی دبير شورای گسترش زبان و ادبيات فارسی در امريکای شمالی در معرفی دکتر پورجوادی گفت: انقلاب اسلامی فرصتی به نسل جديد داد که دنباله کار پژوهشگر بزرگ ايرج افشار را با ابتکار و امکانات بيشتری ادامه دهد و مظهر اين گروه دکتر پورجوادی است که از همان سال ۵۸ در انتشارات علمی فرهنگی، نشر دانش و غيره در اين زمينه کارهای فراوانی کرده اند و زير صد منت او اهل علمی نيست که نيست. تحقيقاتی که ايشان در مسائل ادبی ، تصوف و عرفان اسلامی و فلسفه چه در پشت تريبون تدريس و چه در پشت ميز تحقيق، کرده اند و آثارشان نشان می دهد که چه خدمات شايانی به فرهنگ مملکت ما انجام داده اند.سپس

دکتر پورجوادی درباره مثنوی رحيق التحقيق گفت:

بسياری از شاهکارهای نثر و شعر فارسی هنوز يا کشف نشده و يا ناشناخته مانده اند و برخی نيز هنوز به صورت دستنويس و خطی است. تازه آنچه منتشر شده نيز هنوز به خوبی بررسی ، تصحيح و معرفی نشده است. يکی از اين کتابها مثنوی رحيق التحقيق بود که در سال ۵۸۴ ه . ق مبارکشاه مرورودی سروده است . اين مثنوی ، داستانی را بازگو می کند و در آن عاليترين مباحث عرفانی و کلامی به زبان فارسی بيان شده است. گفته اند که اولين مثنوی عرفانی را سنايی سروده است: حديقه و سير العباد. و بعد بلافاصله در خراسان از عطار نيشابوری و مثنويهای معروفش مثل منطق الطير،​مصيبت نامه، اسرار نامه و الهی نامه نام می برند که برخی نيز جنبه داستانی دارد. مثنوی رحيق التحقيق درست در فاصله بين آثار سنايی و عطار سروده شد، و سراينده آن ساکن خراسان بوده است. از مبارکشاه مرورودی در بعضی از منابع ما به عنوان سراينده رباعی ياد کرده اند اما تاکنون کسی به اين نکته توجه نداشته که او يک مثنوی هم سروده است. مبارکشاه را محمد عوفی در لباب الباب به عنوان يکی از بزرگان شعرا که در دربار سلطان غياث الدين محمد می زيسته معرفی کرده است. مثنوی او که مثنوی کوتاهی با هزار و اندی بيت است با يک ساقينامه شروع می شود. مرورودی درست معاصر نظامی بوده اگر چه فاصله مکانی آنها زياد بوده است ( گنجه و فيروزکوه ). اما ساقينامه را در مثنويها ، نظامی باب کرده است.

مبارکشاه در خراسان نيز بدون اينکه از نظامی اطلاعی داشته باشد مثنوی خودش را با ساقينامه شروع می کند:

باده عشق در ده ای ساقی

تا شود لاف عقل در باقی

يک زمانی مرا زمن بستان

و ز تقاضای آب و گل برهان

سپس راجع به عشق صحبت می کند و آن را راه رسيدن به حق تعالی می داند.

اما داستان رحيق التحقيق از اين قرار است: شخصی نوشته ای را روی کاغذ می بيند و به کاغذ می گويد : روی تو سفيد بود چه شده است که رو سياه شده ای؟ کاغذ می گويد: من نکرده ام مرکب کرده ، از مرکب بپرس. آن شخص سراغ مرکب می رود و همين سوال را از مرکب می کند ، و مرکب می گويد : من نکرده ام ، قلم اين کار را کرده. قلم نيز می گويد قدرت، چنين کاری را کرده است. اين شخص همين طور از چيزهای مختلف سوال می کند تا به علم می رسد و يک مرتبه به بالا و از حالت جسمانی به عالم ملکوت می رود و همين سوالات را از دست، قدرت و علم می کند. تا اينکه در نهايت به حقيقت و علت اصلی و مسبب الاسباب می رسد که توحيد است. تحقيق هم يعنی همين و نام کتاب: رحيق التحقيق نيز اشاره به همين موضوع است. رحيق واژه ای قرانی به معنی شراب است و اين همان چيزی است که در بهشت نصيب مومنان می شود. رحيق التحيق يعنی باده عرفان يا شراب معرفت. بعد از اينکه سالک سير خود را کرد آنگاه به حقيقت می رسد و محقق می شود.

اين داستان رحيق التحقيق است . شعر کتاب نيز بسيار روان و زيبا سروده شده است و نويسنده از عهده بيان معانی خيلی خوب برآمده است.

در ضمن اين مثنوی يا داستان اصلی ،​شاعر مثنويهای کوتاه ديگری نيز می آورد،​ مثل اين داستان : يک دهاتی اولين بار به شهر می آيد و می خواهد يک کار مهم در شهر بکند. بعد يک من پياز می خرد و می رود! چون برايش پياز خيلی مهم بوده است. مقصود شاعر از ذکر اين داستان اين است که بگويد: خيليها می خواهند به طرف خدا بروند ولی در وسط راه مثلا بهشت يعنی چيز مادی و کوچکی درخواست می کنند. در شهرها خيلی چيزها هست ولی خيليها چشم به چيزهای کوچک و کم ارزش دارند.

از اين گونه داستانها ،​چندين داستان لابلای داستان اصلی اين مثنوی هست.

شاعر اصل داستان اين مثنوی را از کتاب احيای علوم دين غزالی گرفته است،​ گو اينکه داستان غزالی حشو و زوائد ندارد و مجمل است ولی اين شاعر تمام جزييات آن داستان را پرورانده و به صورت دل انگيز در آورده است.

پورجوادی درباره چگونگی کشف اين مثنوی نيز گفت: بنده سه چهار سال است که درباره موضوعی به نام زبان حال تحقيق می کنم و در اين مدت خيلی چيزها من جمله همين کتاب رحيق التحقيق را يافتم. شاعر در رحيق التحقيق نيز از زبان حال استفاده کرده است. مثنوی رحيق التحقيق واقعا شناخته شده نبود. پنجاه ، شصت سال پيش نسخه ای از آن پيدا شد و بعضيها آن را معرفی کردند. من از دو نسخه قديمی آن برای تصحيح استفاده کردم. اما تنها کسی را که در قديم يافتم که اين مثنوی را می شناخت مولوی بود ولی نمی دانم چه طور مولانا که در قونيه بوده با اين مثنوی آشنا شده است، شايد پدرش وقتی به محل زندگی شاعر سفر کرده مولوی را هم با خود به آن نقاط برده است.

دکتر شاپور شهبازی استاد تاريخ دانشگاه ارگن شرقی و ويراستار جلد اول کتاب سه جلدی شکوه ايران نيز درباره اين کتاب گفت:

کتاب شکوه ايران مثل کاخی سه طبقه است که يک مهندس و چند بنا داشته است. مهندس آن دکتر پورجوادی بودند که طرح کتاب را ريختند و بنای جلد اول آن هم بنده بودم و چهار پنج فصل جلد اول کتاب را نيز خود بنده نوشته ام. بنای جلد دوم وسوم آن نيز آقای سيروس پرهام بودند.

افرادی که مقالات و مطالب کتاب را نوشتند و فراهم آوردند زياد بودند، بنده نيز کارم جمع آوری و ويرايش جلد اول بود. جلد اول شيرازه تحقيق ۵۰ نفر و حاصل تلاشهای زياد عکاس،​عوامل اجرايی و همکاری خوب دست اندرکاران باستان شناسی در ايران با آن است . نتيجه نيز يادگاری ماندگار است که در مقايسه با کتاب ۱۵ جلدی پوپ درباره فرهنگ و هنر ايران چند امتياز ويژه دارد:

۱ تمام نويسندگان اين کتاب به جز دو سه تن همه ايرانی اند. مقالات کتاب نيز نشان می دهد که ما ايرانيها به رغم تمامی مشکلات چقدر از نظر پژوهشی پيشرفت کرده ايم. ولی مديريتی که شش سال و اندی وقتش را صرف اين کار کرد مديريتی اصولی و ترکيبی از کار و تلاش ايرانی و آموزش غربی بود.

تعدادی از افرادی که از ابتدای کتاب قرار بود در آن مقاله بنويسند متأسفانه فوت کردند و اين بيشتر از هر چيز به دليل سنگينی و بار پژوهش و طولانی بودن کار بود. از ابتدای تا انتهای کار ما مثل افرادی که زائو دارند و سعی می کنند سر، پا ، گوش و ...بچه ناقص در نيايد و کسی به اين يا آن قسمت کتاب ايراد نگيرد کوشيديم کتاب از هر نظر کم نظير از کار در بيايد.

۲ دومين امتياز کتاب عکسهای آن است که مجموعه ای از کليه مظاهر فرهنگ ايرانی آن هم به زيبايی تمام است که در اين کتاب گرد هم آمده است. عکسهای کتاب در درجه بالای کيفيت است و هر کدام ده ، پانزده بار توسط افراد مختلف از جنبه های مختلف فنی، کيفی و محتوايی بازبين شده است و حتی گاهی در مرحله آخر حذف و عکس ديگری جايگزين شده است.

۳ امتياز سوم شيوه نگارش کتاب است. برخلاف کتابهای ديگر که دو سه کلمه متن اما پانزده پاورقی دارد و خواننده سر درگم می ماند که مطلب را بخواند يا پاورقی، و خود متن بسيار کامل و در عين حال دربردارنده آخرين تحقيقات باستان شناسی و فرهنگی است.

۴ امتياز چهارم اين کتاب نيز اين است که کامل و منسجم است. کتاب از جغرافی ايران شروع کرده تا پيش از تاريخ و بعد به دوره آرياييها، مادها ، هخامنشيها، سلوکيها، اشکانيها، ساسانيها و ...پرداخته است. اما بر خلاف کتابهای ديگر نمی گويد که ما در هر دوره ور افتاديم و به کلی عوض شديم بلکه نشان می دهد که ما در هر دوره همان ايرانی بوديم و فرهنگ ايران را حفظ کرديم اما با لباس جديدی خود را آراستيم.

سپس آقای دکتر پيتر چلکوفسکی استاد ايرانشناس دانشگاه نيويورک نيز در خصوص نحوه نوشتن مقاله تعزيه در کتاب شکوه ايران توضيحاتی دادند و درباره علت نشر کتاب توسط ناشر انگليسی Booth Clibborn Edition نيز گفتند : ناشر کتاب ادوارد کليبورن با من دوست هستند. نمايشگاه کتاب در ايران از ايشان دعوت کرده بود که به ايران بروند،​ ايشان نيز به من تلفن کردند و گفتند: با توجه به اينکه در ايران انقلابی رخ داده می ترسم به ايران بروم ، من به ايشان گفتم: حتما برو،​اين کشور زيبايی است و مردم مهمان نوازی دارد. ايشان هم رفتند و وقتی برگشتند گفتند نه فقط عاشق ايران بلکه مردم ايران شده اند و می خواهند حتما کتابی در ارتباط با فرهنگ ايران منتشر کنند.

سپس آقای دکتر پورجوادی نيز درباره کتاب شکوه ايران گفتند، اين کتاب سه جلدی است : جلد اول آن درباره ايران پيش از اسلام، جلد دوم و سوم درباره ايران در دوره اسلامی است. جلد دوم درباره ابنيه و ساختمانها و جلد سوم درباه صنايع مستظرفه و هنرهای تجسمی است. ما می خواستيم هنر معاصر ايران را نيز در اين کتابها بياوريم ولی چون حجم مطالب دوره اسلامی زياد بود و نمی خواستيم کتاب از ميزان خاصی بيشتر شود ناگزير هنر معاصر را از کتاب حذف کرديم. اما شايد در آينده کتاب مفصلی در اين باره منتشر کنيم. اين نکته را نيز بگويم که هيچ گونه هزينه دولتی صرف اين کتاب نشده و هم هزينه آن را به طور کامل ناشر داده است. ناشر هم فقط به دليل اينکه شيفته هنر ايران شد اين کار را کرد. درباره زيبايی وکتاب نيز بايد بگويم که ناشر به دليل وسواس هنری, بيش از صدهزار دلار بايت صفحه آرايی آن پرداخت کرده است.

يکی از مشکلات ناشر اين بود که انتشار کتاب مقارن با واقعه ۱۱ سپتامبر شد و بسياری از ناشران خارجی با اينکه کتاب صرفا فرهنگی هنری است نه تبليغاتی ، به اين دليل از کتاب استقبال زياد نکردند.نکته ديگر درباره کتاب اينکه برخی از نويسندگان آن ساکن فرانسه ، امريکا ، انگيس و ... بودند، کار ويرايش و تدارکاتی کتاب در ايران ، کار صفحه آرايی در لندن و کار چاپ در هنگ گنگ انجام شد و يکی از ويراستاران ما دکتر شهبازی در امريکا بود و من گاهی فکر می کنم که کتاب واقعا چگونه منتشر شد ولی منتشر شد، چون ويراستارهای کتاب نيز از شخصيتهای نادر علمی و فرهنگی بودند.

متأسفانه تا کنون استقبال از اين کتاب آنچنان که ما پيش بينی می کرديم نبوده است گو اينکه کم کم کتاب دارد جای خود را باز می کند . البته قيمت کتاب نيز کمی زياد است ،​ولی کتاب را نيز نبايد يک کتاب به حساب آورد بلکه در واقع سه کتاب است. علاقه مندان به کتاب نيز می توانند کتاب را Amazon.com به قيمت ۳۵۰ دلار خريداری کنند.